Azərbaycan respublikasının sosial – iqtisadi və mədəni hüquqları

Azərbaycan respublikasının sosial – iqtisadi və mədəni hüquqları

 

Mühasibat Uçotu və Audit fakültəsinin 1-ci kurs tələbəsi 

xxx

 

Fənn: Human Rights

Tarix: 27.05.2019

Azərbaycan respublikasının sosial – iqtisadi və mədəni hüquqları

Demokratik-hüquqi dövlətdə sosial-iqtisadi və mədəni hüquqlar insanın əmək, məişət, məşğulluq, rifah və sosial müdafiəsi sahəsində hüquqlarının müdafiəsini nəzərdə tutur.

Sosial-iqtisadi hüququn əhəmiyyəti ondadır ki, şəxsiyyətin hüquqi statusunu təmin edir. İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktda göstərilir ki, hər kəs öz iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlarından öz vətəndaş və siyasi hüquqları kimi istifadə edə bilər". Bu mənada BMT-nin Baş Assambleyası "1986-cı il 4 dekabr tarixli qətnaməsində" iqtisadi, sosial, mədəni, vətəndaş və siyasi hüquqların qarşılıqlı asılılığı və bölünməzliyini bəyan etdi.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında sosial, iqtisadi və mədəni hüquqlar da öz əksini tapmışdır. Buraya ləyaqətli yaşamaq, əmək hüququ, ədalətli əmək şəraiti və əmək haqqı, sosial-müdafiə və sosial- mənzil hüququ, təminat, mədəniyyət, yaradıcılıq, təhsil və sağlamlıq hüququ daxildir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında vətəndaşların əmək hüququ (35-ci maddə), istirahət hüququ (37-ci maddə), sosial təminat (38-ci maddə), sağlamlığın qorunması hüququ (41-ci maddə), mədəniyyət hüququ (40-cı maddə), təhsil hüququ (42-ci maddə), azad sahibkarlıq (59-cu maddə), yaradıcılıq azadlığı (51-ci maddə) təsbit olunmuşdur.

Sosial-iqtisadi hüquqların müdafiəsi sahəsində hüquqi dövlətin vəzifəsi ondan ibarətdir ki, mütərəqqi sosial-iqtisadi islahatlar həyata keçirir, öz xalqının əlverişli iqtisadi inkişafda iştirakını təmin edir, öz ehtiyatlarından hamının sosial-iqtisadi hüquqlardan bərabər istifadə etməsi imkanlarını yaradır. 1974-cü il 12 dekabr “Dövlətin iqtisadi hüquq və vəzifələri Xartiyasında” göstərilir ki, hər bir dövlət öz xalqının iqtisadi, sosial və mədəni inkişafına yardım etmək üçün məsuliyyət daşıyır.

Sosial-iqtisadi hüquq və azadlıqları hüquqi cəhətdən tənzimləyən bir çox beynəlxalq-hüquqi normalar mövcuddur. Bəzi universal normalar BMT-nin Nizamnaməsində və "İnsan Hüquqlarına dair Ümumi Bəyannamədə, əsas normalar isə Beynəlxalq Əmək Təşkilatı və "İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqında

Beynəlxalq Paktın" sənədlərində öz əksini tapmışdır. Beynəlxalq Əmək Təşkilatı bu

sahədə 170 konvensiya qəbul etmişdir. Bunlardan aşağıdakıların adlarını çəkmək olar:

"Məcburi əmək haqqında" (1930-cu il),

"Ədalətli mükafatlandırma haqqında" (1951-ci il),

"Əmək və məşğulluq sahəsində ayrı-seçkilik haqqında" (1958-ci il),

"Məşğulluq haqqında siyasət haqqında" (1964-cü il),

"Məşğulluğa yardım və işsizlikdən müdafiə haqqında" (1988-ci il) və s. konvensiyalar.

Bundan başqa, bəzi regional razılaşmalarda - insan hüquqları və əsas azadlıqları haqqında Avropa Konvensiyasında sosial-iqtisadi hüquqları tənzimləmə normaları mövcuddur. Dövlətlərin milli qanunvericiliyində də sosial-iqtisadi hüquqlar öz əksini tapır.

İqtisadi hüquqlar - əmək hüququ, mülkiyyət hüququ, sahibkarlıq hüququ, təşkil hüququnu əhatə edir. Bundan başqa, əməklə məşğul olanlar kollektiv müqavilələr bağlamaq, öz maraqlarını qorumaq üçün milli və beynəlxalq təşkilatlarda birləşmək hüququna da malikdirlər. İqtisadi hüquqda əsas yeri əmək hüququ tutur. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 35-ci maddəsində əmək hüququ göstərilir:

“Əmək fərdi və ictimai rifahın əsasıdır.

Hər kəsin əməyə olan qabiliyyəti əsasında sərbəst surətdə özünə fəaliyyət növü, peşə, məşğuliyyət və iş yeri seçmək hüququ vardır.

Heç kəs zorla işlədilə bilməz.

Əmək müqavilələri sərbəst bağlanılır. Heç kəs əmək müqaviləsi bağlamağa məcbur edilə bilməz.”

Məhkəmə qərarı əsasında şərtləri və müddətləri qanunla nəzərdə tutulan məcburi əməyə cəlb etmək, hərbi xidmət zamanı səlahiyyətli şəxslərin əmrlərinin yerinə yetirilməsilə əlaqədar işlətmək, fövqəladə vəziyyət və hərbi vəziyyət zamanı vətəndaşlara tələb olunan işləri gördürmək hallarına yol verilir.

“Hər kəsin təhlükəsiz və sağlam şəraitdə işləmək, heç bir ayrı-seçkilik

qoyulmadan öz işinə görə dövlətin müəyyənləşdirdiyi minimum əmək haqqı

miqdarından az olmayan haqq almaq hüququ vardır.

İşsizlərin dövlətdən sosial müavinət almaq hüququ vardır.

Dövlət işsizliyin aradan qaldırılması üçün bütün imkanlardan istifadə edir.”

Hər bir Azərbaycan vətəndaş azad və müstəqil əmək seçmək hüququna malikdir, ölkəmizdə məcburi əmək qadağan edilmişdir.

Azərbaycanda hər kəs azad sahibkarlıq hüququna malikdir. Azad sahibkarlıq hüququ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 59-cu maddəsində təsbit edilmişdir: "Hər kəs qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada öz imkanlarından, qabiliyyətindən və əmlakından sərbəst istifadə edərək təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə azad sahibkarlıq fəaliyyəti və ya qanunla qadağan edilməmiş digər iqtisadi fəaliyyət növü ilə məşğul ola bilər".

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında  istirahət və tətil hüquqları da öz əksini tapıb. Hər kəsin təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə tətil etmək hüququ vardır. Əmək müqaviləsi əsasında işləyənlərin tətil etmək hüququ yalnız qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda məhdudlaşdırıla bilər. Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrində və digər silahlı birləşmələrdə xidmət edən hərbi qulluqçular və mülki şəxslər tətil edə bilməzlər.

Fərdi və kollektiv əmək mübahisələri qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada həll edilir. Hər kəsin istirahət hüququ vardır. Əmək müqaviləsi ilə işləyənlərə qanunla müəyyən edilmiş, lakin gündə 8 saatdan artıq olmayan iş günü, istirahət və bayram günləri, ildə azı bir dəfə 21 təqvim günündən az olmayan ödənişli məzuniyyət verilməsi təmin edilir. Azərbaycan vətəndaşları azad iqtisadi fəaliyyət göstərmək hüququna da malikdirlər. Sosial hüquq insanın ləyaqətli həyat şəraitini və sosial müdafiəsini təmin edir. Buraya sosial təminat, sosial sığorta, pensiya təminatı və tibbi xidmət daxildir. Yaşa, xəstəliyə, əlilliyə, uşaqları tərbiyə etməyə görə qanunla müəyyən edilmiş sosial təminat hüququnun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlət vətəndaşlara işləmək imkanlarını və ya əməkdən gəlir əldə etmək kimi iş qabiliyyətini itirdikdə kifayət qədər vəsait ayırır. Bu hüquqlar insan hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsinin maddələrində, eləcə də, iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Paktın 9-12-ci maddələrində öz əksini tapıb. Azərbaycan Respublikası

Konstitusiyasının 38-ci maddəsində göstərilir:

Hər kəsin sosial təminat hüququ vardır.

Yardıma möhtac olanlara kömək etmək, ilk növbədə, onların ailə üzvlərinin borcudur.

Hər kəs qanunla müəyyən edilmiş yaş həddinə çatdıqda, xəstəliyinə, əlilliyinə, ailə başçısını itirdiyinə, əmək qabiliyyətini itirdiyinə, işsizliyə görə və qanunla nəzərdə tutulmuş digər hallarda sosial təminat hüququna malikdir.

Təqaüdlərin və sosial müavinətlərin minimum məbləği qanunla müəyyən edilir.

Dövlət xeyriyyəçilik fəaliyyətinin, könüllü sosial sığortanın və sosial təminatın başqa növlərinin inkişafı üçün imkanlar yaradır.

Sağlamlığın mühafizəsi və tibbi yardım hüququ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 41-ci maddəsində öz əksini tapıb:

Hər kəsin sağlamlığını qorumaq və tibbi yardım almaq hüququ vardır.

Dövlət müxtəlif mülkiyyət növləri əsasında fəaliyyət göstərən səhiyyənin bütün növlərinin inkişafı üçün zəruri tədbirlər görür, sanitariya-epidemiologiya salamatlığına təminat verir və tibbi sığortanın müxtəlif növləri üçün imkanlar yaradır.

İnsanların həyatı və sağlamlığı üçün təhlükə törədən faktları və halları gizlədən vəzifəli şəxslər qanun əsasında məsuliyyətə cəlb edilirlər.

Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının sağlamlığının qoruması hüququnun əsas prinsipləri qanunvericiliklə müəyyən edilib:

1. Sağlamlığın qorunması sahəsində insan və vətəndaşların hüquqlarına riayət olunması;

2. Profilaktik tədbirlərin keçirilməsi;

3. Sağlamlığını itirən vətəndaşların sosial müdafiəsi;

4. Tibbi-sosial yardımın edilməsi;

 

5. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq idarə, müəssisə, təşkilat, dövlət

orqanları və vəzifəli şəxslərin vətəndaşların sağlamlığının qorunması sahəsində

məsuliyyət daşıması.

Bu sahədə beynəlxalq təşkilatların - BMT-nin, İqtisadi və Sosial Şuranın fəaliyyəti qənaətbəxşdir.

Sosial-iqtisadi hüquqlar bir tərəfdən əhalinin müvafiq fəallığını təmin edir, digər tərəfdən mümkün risklərdən onu qoruyur. İqtisadi azadlıq, bərabərlik hüquqi dövlət - vətəndaş cəmiyyətində insan hüquq və azadlıqlarının ayrılmaz tərkib hissəsi kimi sosial ədalət, inteqrasiya, dövlət və vətəndaşın qarşılıqlı məsuliyyətilə sıx əlaqədardır. Sosial-iqtisadi hüquqların təminatı hüquqi dövlətin demokratik və sosial formalarının stabil mövcudluğu üçün mühüm zəmindir.

Mədəni hüquqlar insanın mənəvi inkişafını təmin edir, hər kəsin mənəvi, sosial, mədəni və siyasi tərəqqidə faydalı iştirakına yardım edir. Mədəni hüquqlara təhsil hüququ, cəmiyyətin mədəni inkişafında azad iştirak etmək hüququ, yaradıcılıq hüququ, elmi tərəqqinin nəticələrindən istifadə etmək hüququ və onları praktikaya tətbiq etmək hüququ daxildir.

Beynəlxalq təşkilatların sənədlərində hamı üçün məcburi, pulsuz ibtidai təhsil, orta, ali təhsil, valideynlərin öz uşaqlarının dini və mənəvi inkişafını təmin etmək üçün məktəbləri azad seçmək hüququnun həyata keçirilməsi, təhsil sahəsində ayrı-seçkiliyin qadağan olunması öz əksini tapıb. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 42-ci maddəsində təhsil hüququ haqqında göstərilir:

Hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ vardır.

Dövlət pulsuz icbari ümumi orta təhsil almaq hüququnu təmin edir.

Təhsil sisteminə dövlət tərəfindən nəzarət edilir.

Maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq, istedadlı şəxslərin təhsili davam etdirməsinə dövlət zəmanət verir.

Dövlət minimum təhsil standartlarını müəyyən edir.

 

Şəxsiyyətin hüquqi statusunun əsas cəhətlərindən biri də azad elmi, bədii,

ədəbi və s. yaradıcılıq növlərilə bağlı mədəni həyatda hər kəsin sərbəst iştirak

etmək hüququdur.

Hər kəsin mədəni həyatda iştirak etmək, mədəniyyət təsisatlarından və mədəni

sərvətlərdən istifadə etmək hüququ vardır.

Hər kəs tarixi, mədəni və mənəvi irsə hörmətlə yanaşmalı, ona qayğı göstərməli, tarix və mədəniyyət abidələrini qorumalıdır.

İqtisadi-sosial və mədəni hüquqlar uzun müddət insan hüquqları sahəsinə daxil edilmirdi. Buna səbəb olaraq isə burda göstərilən hüquqi müddəaların daha çox proqram xarakteri daşıması göstərilir və qeyd olunurdu ki, onlara praktikada əməl edilməsi o qədər də asan deyil. Eyni zamanda, bu hüquqların əsas insan hüquqları sırasına daxil edilməsi digər insan hüquqlarının təsir gücünü azalda bilər. İlk dəfə olaraq 1966-cı ildə "İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında beynəlxalq paktda" bu hüquqlar bir sistem halına salınmış və onların yerinə yetirilməsi bütün dövlətlərə tövsiyə olunmuşdur. Bu paktda mədəni hüquqlara da geniş yer verilmişdir. Bundan sonra ayrı-ayrı dövlətlərin qanunvericiliyində mədəni hüquqlar müxtəlif şəkildə öz əksinin tapmışdır.

Mədəniyyət hüququ ümumbəşəri mədəniyyətin ən güclü qatıdır. Onsuz mürəkkəb siyasi-sosial, iqtisadi-hüquqi və beynəlxalq münasibətlərin bütün sistemini qiymətləndirmək qeyri-mümkündür. Mədəniyyət hüququ XXI əsrdə həyatın ümumi normalarından biri kimi universal dəyərlərdən hesab olunur.

Mədəniyyət hüququ geniş bir anlayışdır. Bu hüquq fərdin mədəni-mənəvi tələbatının ödənilməsində ən əsas rol oynayan hüquqdur. Bu anlayış o qədər ümumidir ki, başqa hüquq və azadlıqların predmetinə daxil olan davranışları belə, dolayı yolla mədəniyyət hüququ ilə əlaqələndirmək olar. Mədəniyyət maddi və mənəvi mədəniyyət olmaqla iki yerə bölünür. Mədəniyyət anlayışı kimi mədəni həyat da mürəkkəb anlayışdır. Bura mədəni dəyərləri mənimsəmək və onlardan istifadə etmək daxildir. 6 fevral 1998-cı il "Mədəniyyət haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu mədəniyyət fəaliyyətini dəqiqləşdirir. Mədəni fəaliyyət növlərinə muzey, ədəbiyyat, tətbiqi və yaradıcı sənət, teatr, musiqi və s. aid edilir. Lakin bu fəaliyyət növləri eyni qaydada tənzimlənmir (memarlıq sənəti üçün xüsusi icazə lazımdır, amma rəssamlıq fəaliyyəti üçün icazəyə ehtiyac yoxdur). Dövlət bütün vətəndaşların mədəni dəyərlərdən istifadəsi üçün bərabər imkanlar təmin

etməlidir.

Yaradıcılıq şəxsin elə intellektual-psixoloji keyfiyyətidir ki, bu zaman yeni bir şey yaradılır. Yaradıcılıqla məşğul olan şəxslər üçün müstəsna əhəmiyyətə malik olan bu hüquq başqaları üçün digər hüquqlardan heç nə ilə fərqlənmir. Konstitusiyada göstərilir ki, yaradıcılıq adı altında dini-irqi, sosial ziddiyyətlərin qızışdırılması, dövlət çevrilişinə çağırışlar yolverilməzdir. Konstitusiyada ədəbi-bədii (daha çox insanların zövqünü oxşamaq üçün yaradılır) və elmi yaradıcılıq (tədqiqatlara və ciddi elmi məntiqə əsaslanır) növləri göstərilir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 40-cı maddəsinin I hissəsinə uyğun olaraq hər kəsin mədəni həyatda iştirak etmək, mədəniyyət təsisatlarından və mədəni sərvətlərdən istifadə etmək hüququ vardır.

Mədəni sərvətlərdən istifadə hüququ yalnız Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada məhdudlaşdırıla bilər.

Azərbaycan Respublikasının ərazisində əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları ilə bərabər mədəniyyət hüququna malikdirlər.

"Mədəniyyət haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununda mədəniyyət və yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlərin hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsi təmin edilmişdir.

Dövlət mədəniyyət və yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlərin hüquqlarına və azadlıqlarına təminat verir.

Müvafiq dövlət orqanları mədəniyyət və yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlərin hüquqlarının və azadlıqlarının pozulmasına yönəldilmiş hərəkətlərin qarşısını almalıdırlar.

  

Ədəbiyyat siyahısı

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı, 2005.

2. A. Quliyev “Dövlət və hüququn əsasları”. Bakı, 2005.

3. F.İ. Nağıyev. “Konstitusiya Hüququ”. /Qanun – 2009/. Mühazirələr toplusu.

4. İ. Cəfərov. “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Hüququnun Əsasları”. /Bakı – 2002/ Dərs vəsaiti.

5. Права человека. Отв. ред. Е.А.Лукашева. М. 2000.