Azərbaycan respublikasının sosial – iqtisadi və mədəni hüquqları

Azərbaycan respublikasının sosial – iqtisadi və mədəni hüquqları

 

Mühasibat Uçotu və Audit fakültəsinin 1-ci kurs tələbəsi 

xxx

 

Fənn: Human Rights

Tarix: 27.05.2019

Azərbaycan respublikasının sosial – iqtisadi və mədəni hüquqları

Demokratik-hüquqi dövlətdə sosial-iqtisadi və mədəni hüquqlar insanın əmək, məişət, məşğulluq, rifah və sosial müdafiəsi sahəsində hüquqlarının müdafiəsini nəzərdə tutur.

Sosial-iqtisadi hüququn əhəmiyyəti ondadır ki, şəxsiyyətin hüquqi statusunu təmin edir. İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktda göstərilir ki, hər kəs öz iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlarından öz vətəndaş və siyasi hüquqları kimi istifadə edə bilər". Bu mənada BMT-nin Baş Assambleyası "1986-cı il 4 dekabr tarixli qətnaməsində" iqtisadi, sosial, mədəni, vətəndaş və siyasi hüquqların qarşılıqlı asılılığı və bölünməzliyini bəyan etdi.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında sosial, iqtisadi və mədəni hüquqlar da öz əksini tapmışdır. Buraya ləyaqətli yaşamaq, əmək hüququ, ədalətli əmək şəraiti və əmək haqqı, sosial-müdafiə və sosial- mənzil hüququ, təminat, mədəniyyət, yaradıcılıq, təhsil və sağlamlıq hüququ daxildir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında vətəndaşların əmək hüququ (35-ci maddə), istirahət hüququ (37-ci maddə), sosial təminat (38-ci maddə), sağlamlığın qorunması hüququ (41-ci maddə), mədəniyyət hüququ (40-cı maddə), təhsil hüququ (42-ci maddə), azad sahibkarlıq (59-cu maddə), yaradıcılıq azadlığı (51-ci maddə) təsbit olunmuşdur.

Sosial-iqtisadi hüquqların müdafiəsi sahəsində hüquqi dövlətin vəzifəsi ondan ibarətdir ki, mütərəqqi sosial-iqtisadi islahatlar həyata keçirir, öz xalqının əlverişli iqtisadi inkişafda iştirakını təmin edir, öz ehtiyatlarından hamının sosial-iqtisadi hüquqlardan bərabər istifadə etməsi imkanlarını yaradır. 1974-cü il 12 dekabr “Dövlətin iqtisadi hüquq və vəzifələri Xartiyasında” göstərilir ki, hər bir dövlət öz xalqının iqtisadi, sosial və mədəni inkişafına yardım etmək üçün məsuliyyət daşıyır.

Sosial-iqtisadi hüquq və azadlıqları hüquqi cəhətdən tənzimləyən bir çox beynəlxalq-hüquqi normalar mövcuddur. Bəzi universal normalar BMT-nin Nizamnaməsində və "İnsan Hüquqlarına dair Ümumi Bəyannamədə, əsas normalar isə Beynəlxalq Əmək Təşkilatı və "İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqında

Beynəlxalq Paktın" sənədlərində öz əksini tapmışdır. Beynəlxalq Əmək Təşkilatı bu

sahədə 170 konvensiya qəbul etmişdir. Bunlardan aşağıdakıların adlarını çəkmək olar:

"Məcburi əmək haqqında" (1930-cu il),

"Ədalətli mükafatlandırma haqqında" (1951-ci il),

"Əmək və məşğulluq sahəsində ayrı-seçkilik haqqında" (1958-ci il),

"Məşğulluq haqqında siyasət haqqında" (1964-cü il),

"Məşğulluğa yardım və işsizlikdən müdafiə haqqında" (1988-ci il) və s. konvensiyalar.

Bundan başqa, bəzi regional razılaşmalarda - insan hüquqları və əsas azadlıqları haqqında Avropa Konvensiyasında sosial-iqtisadi hüquqları tənzimləmə normaları mövcuddur. Dövlətlərin milli qanunvericiliyində də sosial-iqtisadi hüquqlar öz əksini tapır.

İqtisadi hüquqlar - əmək hüququ, mülkiyyət hüququ, sahibkarlıq hüququ, təşkil hüququnu əhatə edir. Bundan başqa, əməklə məşğul olanlar kollektiv müqavilələr bağlamaq, öz maraqlarını qorumaq üçün milli və beynəlxalq təşkilatlarda birləşmək hüququna da malikdirlər. İqtisadi hüquqda əsas yeri əmək hüququ tutur. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 35-ci maddəsində əmək hüququ göstərilir:

“Əmək fərdi və ictimai rifahın əsasıdır.

Hər kəsin əməyə olan qabiliyyəti əsasında sərbəst surətdə özünə fəaliyyət növü, peşə, məşğuliyyət və iş yeri seçmək hüququ vardır.

Heç kəs zorla işlədilə bilməz.

Əmək müqavilələri sərbəst bağlanılır. Heç kəs əmək müqaviləsi bağlamağa məcbur edilə bilməz.”

Məhkəmə qərarı əsasında şərtləri və müddətləri qanunla nəzərdə tutulan məcburi əməyə cəlb etmək, hərbi xidmət zamanı səlahiyyətli şəxslərin əmrlərinin yerinə yetirilməsilə əlaqədar işlətmək, fövqəladə vəziyyət və hərbi vəziyyət zamanı vətəndaşlara tələb olunan işləri gördürmək hallarına yol verilir.

“Hər kəsin təhlükəsiz və sağlam şəraitdə işləmək, heç bir ayrı-seçkilik

qoyulmadan öz işinə görə dövlətin müəyyənləşdirdiyi minimum əmək haqqı

miqdarından az olmayan haqq almaq hüququ vardır.

İşsizlərin dövlətdən sosial müavinət almaq hüququ vardır.

Dövlət işsizliyin aradan qaldırılması üçün bütün imkanlardan istifadə edir.”

Hər bir Azərbaycan vətəndaş azad və müstəqil əmək seçmək hüququna malikdir, ölkəmizdə məcburi əmək qadağan edilmişdir.

Azərbaycanda hər kəs azad sahibkarlıq hüququna malikdir. Azad sahibkarlıq hüququ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 59-cu maddəsində təsbit edilmişdir: "Hər kəs qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada öz imkanlarından, qabiliyyətindən və əmlakından sərbəst istifadə edərək təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə azad sahibkarlıq fəaliyyəti və ya qanunla qadağan edilməmiş digər iqtisadi fəaliyyət növü ilə məşğul ola bilər".

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında  istirahət və tətil hüquqları da öz əksini tapıb. Hər kəsin təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə tətil etmək hüququ vardır. Əmək müqaviləsi əsasında işləyənlərin tətil etmək hüququ yalnız qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda məhdudlaşdırıla bilər. Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrində və digər silahlı birləşmələrdə xidmət edən hərbi qulluqçular və mülki şəxslər tətil edə bilməzlər.

Fərdi və kollektiv əmək mübahisələri qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada həll edilir. Hər kəsin istirahət hüququ vardır. Əmək müqaviləsi ilə işləyənlərə qanunla müəyyən edilmiş, lakin gündə 8 saatdan artıq olmayan iş günü, istirahət və bayram günləri, ildə azı bir dəfə 21 təqvim günündən az olmayan ödənişli məzuniyyət verilməsi təmin edilir. Azərbaycan vətəndaşları azad iqtisadi fəaliyyət göstərmək hüququna da malikdirlər. Sosial hüquq insanın ləyaqətli həyat şəraitini və sosial müdafiəsini təmin edir. Buraya sosial təminat, sosial sığorta, pensiya təminatı və tibbi xidmət daxildir. Yaşa, xəstəliyə, əlilliyə, uşaqları tərbiyə etməyə görə qanunla müəyyən edilmiş sosial təminat hüququnun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlət vətəndaşlara işləmək imkanlarını və ya əməkdən gəlir əldə etmək kimi iş qabiliyyətini itirdikdə kifayət qədər vəsait ayırır. Bu hüquqlar insan hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsinin maddələrində, eləcə də, iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Paktın 9-12-ci maddələrində öz əksini tapıb. Azərbaycan Respublikası

Konstitusiyasının 38-ci maddəsində göstərilir:

Hər kəsin sosial təminat hüququ vardır.

Yardıma möhtac olanlara kömək etmək, ilk növbədə, onların ailə üzvlərinin borcudur.

Hər kəs qanunla müəyyən edilmiş yaş həddinə çatdıqda, xəstəliyinə, əlilliyinə, ailə başçısını itirdiyinə, əmək qabiliyyətini itirdiyinə, işsizliyə görə və qanunla nəzərdə tutulmuş digər hallarda sosial təminat hüququna malikdir.

Təqaüdlərin və sosial müavinətlərin minimum məbləği qanunla müəyyən edilir.

Dövlət xeyriyyəçilik fəaliyyətinin, könüllü sosial sığortanın və sosial təminatın başqa növlərinin inkişafı üçün imkanlar yaradır.

Sağlamlığın mühafizəsi və tibbi yardım hüququ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 41-ci maddəsində öz əksini tapıb:

Hər kəsin sağlamlığını qorumaq və tibbi yardım almaq hüququ vardır.

Dövlət müxtəlif mülkiyyət növləri əsasında fəaliyyət göstərən səhiyyənin bütün növlərinin inkişafı üçün zəruri tədbirlər görür, sanitariya-epidemiologiya salamatlığına təminat verir və tibbi sığortanın müxtəlif növləri üçün imkanlar yaradır.

İnsanların həyatı və sağlamlığı üçün təhlükə törədən faktları və halları gizlədən vəzifəli şəxslər qanun əsasında məsuliyyətə cəlb edilirlər.

Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının sağlamlığının qoruması hüququnun əsas prinsipləri qanunvericiliklə müəyyən edilib:

1. Sağlamlığın qorunması sahəsində insan və vətəndaşların hüquqlarına riayət olunması;

2. Profilaktik tədbirlərin keçirilməsi;

3. Sağlamlığını itirən vətəndaşların sosial müdafiəsi;

4. Tibbi-sosial yardımın edilməsi;

 

5. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq idarə, müəssisə, təşkilat, dövlət

orqanları və vəzifəli şəxslərin vətəndaşların sağlamlığının qorunması sahəsində

məsuliyyət daşıması.

Bu sahədə beynəlxalq təşkilatların - BMT-nin, İqtisadi və Sosial Şuranın fəaliyyəti qənaətbəxşdir.

Sosial-iqtisadi hüquqlar bir tərəfdən əhalinin müvafiq fəallığını təmin edir, digər tərəfdən mümkün risklərdən onu qoruyur. İqtisadi azadlıq, bərabərlik hüquqi dövlət - vətəndaş cəmiyyətində insan hüquq və azadlıqlarının ayrılmaz tərkib hissəsi kimi sosial ədalət, inteqrasiya, dövlət və vətəndaşın qarşılıqlı məsuliyyətilə sıx əlaqədardır. Sosial-iqtisadi hüquqların təminatı hüquqi dövlətin demokratik və sosial formalarının stabil mövcudluğu üçün mühüm zəmindir.

Mədəni hüquqlar insanın mənəvi inkişafını təmin edir, hər kəsin mənəvi, sosial, mədəni və siyasi tərəqqidə faydalı iştirakına yardım edir. Mədəni hüquqlara təhsil hüququ, cəmiyyətin mədəni inkişafında azad iştirak etmək hüququ, yaradıcılıq hüququ, elmi tərəqqinin nəticələrindən istifadə etmək hüququ və onları praktikaya tətbiq etmək hüququ daxildir.

Beynəlxalq təşkilatların sənədlərində hamı üçün məcburi, pulsuz ibtidai təhsil, orta, ali təhsil, valideynlərin öz uşaqlarının dini və mənəvi inkişafını təmin etmək üçün məktəbləri azad seçmək hüququnun həyata keçirilməsi, təhsil sahəsində ayrı-seçkiliyin qadağan olunması öz əksini tapıb. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 42-ci maddəsində təhsil hüququ haqqında göstərilir:

Hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ vardır.

Dövlət pulsuz icbari ümumi orta təhsil almaq hüququnu təmin edir.

Təhsil sisteminə dövlət tərəfindən nəzarət edilir.

Maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq, istedadlı şəxslərin təhsili davam etdirməsinə dövlət zəmanət verir.

Dövlət minimum təhsil standartlarını müəyyən edir.

 

Şəxsiyyətin hüquqi statusunun əsas cəhətlərindən biri də azad elmi, bədii,

ədəbi və s. yaradıcılıq növlərilə bağlı mədəni həyatda hər kəsin sərbəst iştirak

etmək hüququdur.

Hər kəsin mədəni həyatda iştirak etmək, mədəniyyət təsisatlarından və mədəni

sərvətlərdən istifadə etmək hüququ vardır.

Hər kəs tarixi, mədəni və mənəvi irsə hörmətlə yanaşmalı, ona qayğı göstərməli, tarix və mədəniyyət abidələrini qorumalıdır.

İqtisadi-sosial və mədəni hüquqlar uzun müddət insan hüquqları sahəsinə daxil edilmirdi. Buna səbəb olaraq isə burda göstərilən hüquqi müddəaların daha çox proqram xarakteri daşıması göstərilir və qeyd olunurdu ki, onlara praktikada əməl edilməsi o qədər də asan deyil. Eyni zamanda, bu hüquqların əsas insan hüquqları sırasına daxil edilməsi digər insan hüquqlarının təsir gücünü azalda bilər. İlk dəfə olaraq 1966-cı ildə "İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında beynəlxalq paktda" bu hüquqlar bir sistem halına salınmış və onların yerinə yetirilməsi bütün dövlətlərə tövsiyə olunmuşdur. Bu paktda mədəni hüquqlara da geniş yer verilmişdir. Bundan sonra ayrı-ayrı dövlətlərin qanunvericiliyində mədəni hüquqlar müxtəlif şəkildə öz əksinin tapmışdır.

Mədəniyyət hüququ ümumbəşəri mədəniyyətin ən güclü qatıdır. Onsuz mürəkkəb siyasi-sosial, iqtisadi-hüquqi və beynəlxalq münasibətlərin bütün sistemini qiymətləndirmək qeyri-mümkündür. Mədəniyyət hüququ XXI əsrdə həyatın ümumi normalarından biri kimi universal dəyərlərdən hesab olunur.

Mədəniyyət hüququ geniş bir anlayışdır. Bu hüquq fərdin mədəni-mənəvi tələbatının ödənilməsində ən əsas rol oynayan hüquqdur. Bu anlayış o qədər ümumidir ki, başqa hüquq və azadlıqların predmetinə daxil olan davranışları belə, dolayı yolla mədəniyyət hüququ ilə əlaqələndirmək olar. Mədəniyyət maddi və mənəvi mədəniyyət olmaqla iki yerə bölünür. Mədəniyyət anlayışı kimi mədəni həyat da mürəkkəb anlayışdır. Bura mədəni dəyərləri mənimsəmək və onlardan istifadə etmək daxildir. 6 fevral 1998-cı il "Mədəniyyət haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu mədəniyyət fəaliyyətini dəqiqləşdirir. Mədəni fəaliyyət növlərinə muzey, ədəbiyyat, tətbiqi və yaradıcı sənət, teatr, musiqi və s. aid edilir. Lakin bu fəaliyyət növləri eyni qaydada tənzimlənmir (memarlıq sənəti üçün xüsusi icazə lazımdır, amma rəssamlıq fəaliyyəti üçün icazəyə ehtiyac yoxdur). Dövlət bütün vətəndaşların mədəni dəyərlərdən istifadəsi üçün bərabər imkanlar təmin

etməlidir.

Yaradıcılıq şəxsin elə intellektual-psixoloji keyfiyyətidir ki, bu zaman yeni bir şey yaradılır. Yaradıcılıqla məşğul olan şəxslər üçün müstəsna əhəmiyyətə malik olan bu hüquq başqaları üçün digər hüquqlardan heç nə ilə fərqlənmir. Konstitusiyada göstərilir ki, yaradıcılıq adı altında dini-irqi, sosial ziddiyyətlərin qızışdırılması, dövlət çevrilişinə çağırışlar yolverilməzdir. Konstitusiyada ədəbi-bədii (daha çox insanların zövqünü oxşamaq üçün yaradılır) və elmi yaradıcılıq (tədqiqatlara və ciddi elmi məntiqə əsaslanır) növləri göstərilir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 40-cı maddəsinin I hissəsinə uyğun olaraq hər kəsin mədəni həyatda iştirak etmək, mədəniyyət təsisatlarından və mədəni sərvətlərdən istifadə etmək hüququ vardır.

Mədəni sərvətlərdən istifadə hüququ yalnız Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada məhdudlaşdırıla bilər.

Azərbaycan Respublikasının ərazisində əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları ilə bərabər mədəniyyət hüququna malikdirlər.

"Mədəniyyət haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununda mədəniyyət və yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlərin hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsi təmin edilmişdir.

Dövlət mədəniyyət və yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlərin hüquqlarına və azadlıqlarına təminat verir.

Müvafiq dövlət orqanları mədəniyyət və yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlərin hüquqlarının və azadlıqlarının pozulmasına yönəldilmiş hərəkətlərin qarşısını almalıdırlar.

  

Ədəbiyyat siyahısı

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı, 2005.

2. A. Quliyev “Dövlət və hüququn əsasları”. Bakı, 2005.

3. F.İ. Nağıyev. “Konstitusiya Hüququ”. /Qanun – 2009/. Mühazirələr toplusu.

4. İ. Cəfərov. “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Hüququnun Əsasları”. /Bakı – 2002/ Dərs vəsaiti.

5. Права человека. Отв. ред. Е.А.Лукашева. М. 2000. 

Electronic trade in Azerbaijan: modern state and development directions

Electronic trade in Azerbaijan:

modern state and development directions.

 

SUMMARY

 

The actuality of the research: The importance of the topic is mainly related to the theoretical problem of the formation of e-trade relations and its development stages and due to the fact that this sector is still not developed seriously in our country and it is also a new type of trade. Therefore, actuality of research as a problem is scientifically important. Globalized economy in the world increase its universal character by expanding its e-trade relations directly with nations and states. With the intensification and increase of e-trade relations, competition is gaining strong potential in the international market, and consequently is applied as marketing fields targeted at electronic markets.

The purpose and tasks of dissertation work: The purpose of processing the dissertation topic is to investigate the current state of electronic trade relations in the Republic of Azerbaijan, to evaluate and identify strong and weak features. At the same time, development of strong features and elimination of weaknesses, investigation of the role of local electronic trade in the development of Azerbaijan in modern times is one of the goals.

The used research methods: During the processing dissertation work, statistical analysis, comparative analysis, historical approach, systematic approach and other research methods were used. In the processing this dissertation work, as well as abstraction was used as the selection of its key indicators of interest by eliminating the less important properties of the object investigated and the theoretical (mental) modeling was used as a creation of object in imagination on the basis of the  mental images.

Information base of dissertation work: The information base of the research consists of the State Statistical Committee data and data of other economic research centers, as well as scientific and theoretical literature published on these topics and topics of similar essence to this topic.

Restrictions of dissertation work: In the process of processing master dissertation, in particular, lack of statistical data reflecting the last few years of Azerbaijan’s electronic trade and not covering all fields. The 2018 data was reachable as internet resources only for the first 9 months. At the same time, the research materials on the subheadings of the given plan on the topic almost don’t exist in the Azerbaijani language as scientific literature. Published articles and books are based primarily on the statistic until 2016.

The practical importance of the master’s dissertation work: The scientific-practical significance of the master’s dissertation work and its results first of all may be determined by the fact that this dissertation work as a theoretical source provides the history of the formation of electronic trade and electronic trade relations, development genesis and ways, historical regulatory rules  and theories and concepts reflecting the rules, increasing the electron trade turnover of the laconic and contemporary Azerbaijan, as well as by increasing the total trade volume, creation of abundance and multi-assortment in the markets.

 

         Keywords: internet, trade, electron, international, network, business.

 

 

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏB BİOLOGİYASININ TƏDRİSİNDƏ “CANLILARIN QURULUŞU VƏ MÜXTƏLİFLİYİ” MƏZMUN XƏTTİ ƏSASINDA MORFOLOJİ ANLAYIŞLARIN ÖYRƏDİLMƏSİ YOLLARI

AZƏRBAYCAN  RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ

 

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏB BİOLOGİYASININ TƏDRİSİNDƏ “CANLILARIN QURULUŞU VƏ MÜXTƏLİFLİYİ” MƏZMUN XƏTTİ ƏSASINDA MORFOLOJİ ANLAYIŞLARIN ÖYRƏDİLMƏSİ YOLLARI

 

    Tam faylı yüklə

MÜNDƏRİCAT

 

GİRİŞ.........................................................................................................................3

I FƏSİL. Məktəb biologiyasının “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xətti üzrə morfoloji anlayışların öyrədilməsinin ümumi məsələləri

1.1.  Ümumtəhsil məktəb biologiyasının məzmununda morfoloji anlayışların öyrədilməsinin mahiyyəti.........................................................................................6

1.2. “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xəttinə dair mövzularda morfoloji anlayışların öyrədilməsinin dərsliklərdə imkanları .................................16

1.2.  Problem baxımından elmi-metodik ədəbiyyatın təhlili.............................30

1.3. “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xətti mövzularının tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsinin məktəblərdə vəziyyəti................33

II FƏSİL. Ümumtəhsil məktəb biologiyasının “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xəttinə dair morfoloji anlayışların öyrədilməsinin imkan və yolları

2.1. Fəal təlim metodlarının tətbiqi ilə morfoloji anlayışların öyrədilməsi............40

2.2. Problem baxımından bitkilərə dair morfoloji anlayışların öyrədilməsi...........50

2.3. Heyvanların və insanın quruluşu və müxtəlifliyinə dair morfoloji anlayışların öyrədilməsi..............................................................................................................60

2.4. Pedaqoji eksperimentin təşkili və nəticələri....................................................67

Nəticə və təkliflər.....................................................................................................71

Ədəbiyyat................................................................................................................73

 

GİRİŞ

Son illər respublikamızda təlim və tərbiyə işini yaxşılaşdırmaq, müasir tələblərə, dünya standartlarına cavab verən səviyyəyə qaldırmaq üçün tədrisdə böyük islahatlar aparılır. Məktəb partaları arxasında əyləşən şagirdlərə, yeni cəmiyyətin tam hüquqlu qurucularına yüksək səviyyəli təlim verilməsinə böyük səy göstərilir. Onlara bir sıra mühüm təlim ba­carıqları: lazımi məlumatı axtarmaq və işləmək, səmərəli, qarşılıqlı fəaliyyət göstərmək, işi qrupda, yaxud fərdi yerinə yetirmək, məlumatı seçmək, təhlil etmək, qiymətləndirmək, canlıların quruluşunu, formasını, morfoloji xüsusiyyətlərini təyin etmək, tədqiqatçılıqla bilikləri müstəqil əldə etmək və tətbiqinə nail olmaq kimi bacarıqlar aşılanır.

Göstərilən təlim nəticələrinin, həyat bacarıqlarının aşılanması təlimdə canlıların morfoloji quruluşunun öyrənilməsi tələb olunur. Bunun üçün təlimdə ənənəvi metodlarla əlaqəli şəkildə müasir metodlardan da istifadə edilməsinə ehtiyac yaranır. Biologiyanın tədrisində canlılarda gedən bioloji proseslərin dərk olunmasında onların morfoloji əlamətlərinin dərk edilməsinin əhəmiyyəti böyükdür. Hər hansı canlıda gedən bioloji prosesi öyrənməkdən əvvəl onun quruluşu öyrədilməlidir. Bunu nəzərə alaraq biologiyanın tədrisində aşağı siniflərdə daha çox canlıların quruluşunun öyrədilməsinə imkanlar yaradılmışdır. Lakin dərsliklərdə morfoloji anlayışların öyrədilməsi imkanları geniş omlasına baxmayaraq məktəblərdə müəllimlər ondan layiqincə istifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. Bu sahədə onlara kömək edəcək tədqiqatların aparılmasına, əsərlərin yazılmasına ehtiyac vardır. Morfoloji anlayışların daha asan öyrədilməsi, yaddaşda möhkəmləndirilməsi tədrisdə tətbiq olunan metodlardan çox asılıdır. Ona görə də müəllimlərə fəal təlim metodlarının tədrisdə səmərəli tətbiqi ilə morfoloji anlayışların öyrədilməsinin imkanları və yollarını tədqiq etməyi lazım bilindi.

Çünki, fəal təlim metodunun dərslərdə tətbiqi şagirdlərdə məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürün inkişafına kömək edir.

Fəal təlim prosesində müəllim problemli vəziyyət yaradır, şagirdləri tədqiqat fəaliyyətinə cəlb edir, biliklərin müstəqil əldə edilməsi üçün lazımi vəsaitləri təşkil edir, şagirdlər təşəbbüskar, yaradıcı olaraq bilik əldə edirlər. Fəal təlim prosesinin əsas xüsusiyyətləri:

Tədqiqatın obyekti. Biologiyadan “Canılların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xəttinə dair mövzuların tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsi fəaliyyətidir.

Tədqiqatın predmeti. Ümumtəhsil məktəb biologiyasının tədrisində “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xətti əsasında morfoloji anlayışların öyrədilməsi yollarıdır.

Tədqiqatın vəzifələri aşağıdakı kimi planlaşdırıldı:

-         Məktəb biologiyasının “Canlıların quruluşu və müxtəliliyi” məzmun xətti üzrə morfoloji anlayışların öyrədilməsinin mahiyyətinin açılması;

-         Problemin həlli baxımından elmi-metodik ədəbiyyatın təhlili ilə nöqsanların aşkar edilməsi;

-         Problemin fənn kurikulumunda və dərsliklərdə qoyuluşunun təhlili;

-         Problemin məktəblərdə vəziyyətinin öyrədilməsi;

-         Ümumtəhsil məktəb biologiyasının “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xətti üzrə morfoloji anlayışların öyrədilməsinin imkan və yollarının müəyyənləşdirilməsi;

-         Bitkilərlə bağlı mövzularda morfoloji anlayışların öyrədilməsi yollarının araşdırılması;

-         Heyvanların quruluşu və müxtəlifliyinə dair mövzuların tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsi yollarının müəyyən edilməsi;

-         Problemin həllinə yönəlmiş fərziyyələrin morfoloji anlayışların öyrədilməsi yollarının səmərəliliyinin pedaqoji eksperimentlə təsdiq edilməsi.

Tədqiqatın fərziyyələri:

-         Məktəb biologiyasının “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xətti üzrə morfoloji anlayışların öyrədilməsi şagirdlərin idrak fəallığını artırır, mənimsəməni asanlaşdırır;

-         Şagirdlərə morfoloji anlayışların öyrədilməsi digər bioloji anlayışların dərk edilməsinə zəmin yaradır;

-         Biologiyanın tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsi şagirdlərin canlı obyekt və hadisələri dərindən dərk edilməsini, biliklərin uzun müddət yadda qalmasını təmin edir.

Tədqiqatın elmi yeniliyi. Biologiyadan “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xətti üzrə morfoloji anlayışların öyrədilməsi imkanları və yolları ilk dəfədir ki, tədqiq edilir.

Tədiqatın praktik əhəmiyyəti. Tədqiqatdan alınan nəticələr dərsliklərin, metodik vəsaitlərin yazılmasında istifadə oluna bilər.

Dissertasiyanın quruluşu. Dissertasiya işi giriş, 2 fəsil, 7 yarımfəsil, nəticə və təkliflər, istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısını əhatə etməklə 75 səhifə həcmindədir.

 

I FƏSİL. MƏKTƏB BİOLOGİYASININ “CANLILARIN QURULUŞU VƏ MÜXTƏLİFLİYİ” MƏZMUN XƏTTİ ÜZRƏ MORFOLOJİ        ANLAYIŞLARIN ÖYRƏDİLMƏSİNİN ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİ

1.1. Ümumtəhsil məktəb biologiyasının məzmununda morfoloji anlayışların öyrədilməsinin mahiyyəti

Məlumdur ki, insan təfəkkürünün əsas təzahür formalarından biri anlayışdır. Anlayış maddi cisim və hadisələrin ümumi və mühüm əlamətlərinin inikasından ibarət olan təfəkkür prosesidir. Anlayışlar sözlər əsasında yaranır, onlar da obyektiv gerçəkliyin subyektiv surətləridir. Lakin duyğu, qavrayış və təsəvvürlər varlığın bilavasitə təsiri nəticəsində əmələ gələn tək-tək cisim və hadisələrin inikası olduğu halda, anlayışlar idrak prosesinin nəticəsi olub, cisim və hadisələrin ümumi və mühüm əlamətlərinin inikasıdır. Anlayışın köməyi ilə biliklərin əhatəsi genişlənir, məzmunu isə dərinləşir, anlayışlardan istifadə etməklə biliklər möhkəmlənir, dəqiqləşir. Anlayışlarda yalnız ümumi cəhət deyil, eyni zamanda cisim və hadisələr arasındakı ümumi münasibətlər də əks olunur. Anlayış cisim və hadisələrin əlaqə və münasibətlərini əks etdirərək hadisədən mahiyyətə keçir və beləliklə, mücərrəd xarakter kəsb edir. Digər tərəfdən, yalnız cismə xas olan əlaməti deyil, ümumiliyə xas olan əlaməti əks etdirir.

Anlayış təfəkkürün xüsusi forması olub, onun xarakterik cəhətləri aşağıdakılardır:

•        anlayış materiyanın məhsuludur.

•        anlayış idrakda ümumiləşdirmə rolu oynayır.

•        anlayışın insanın şüurunda formalaşması onun nitq, yazı və ya simvollarda göstərilməsi ilə üzvi əlaqələnir.

Şagirdlərin idrakında anlayışlar tədricən formalaşır və bu proses aşağıdakılarla üzvi surətdə əlaqədardır:

- İdrakın ilk mərhələsində şagirdlər müxtəlif və konkret həndəsi fiqurlarla tanış olurlar. Məsələn, müxtəlif ölçülü və rəngli dördbucaqları  nəzərdən keçirək. Onlar bu fiqurların hər birini görür, onun elementlərini nəzərdən keçirir. Bu qayda ilə «görmə prosesində şagirdlərin şüurunda həqiqi aləm inikas olunur». Başqa sözlə, şagirdlər həmin həndəsi fiquru qavrayırlar, bu idrakın ilk mərhələsidir. Həm həndəsi fiqurları gördükdən sonra, bu fiqurlar üçün ümumi olan xarakterik cəhətin nə olduğunu şagirdlərdən soruşsaq, şagirdlər göstərilən fiqurların hər birinin dörd tərəfi olduğunu söyləyəcəkdir. Deməli, şagirdlərin şüurunda yeni forma - dördbucaqlının dörd tərəfinin olması haqqında təsəvvür yaranmış olacaqdır.

- Şagirdlər baxdıqları fiqurların dörd tərəfinin olduğunu görmüş, onu qavramış və təsəvvür etmişlər. İdrakın sonrakı pilləsində göstərilən xassə, yəni dördbucaqlının dörd tərəfinin olması ixtiyari dördbucaqlılara aid xarakterik xüsusiyyət olduğu aydınlaşır. Beləliklə, çoxbucaqlıların ümumi xassəsi müəyyənləşdirilmiş olur, yəni ixtiyari dördbucaqlının dörd tərəfinin olduğu aydınlaşdırılır. Deməli, şagirdlərin şüurunda dördbucaqlı anlayışı formalaşmışdır. Göründüyü kimi, anlayış mücərrədləşdirmə ilə üzvi surətdə əlaqədar olan ümumiləşdirmə prosesində yaranır.

- Anlayış təfəkkür forması olub, öyrənilən obyektin əsas xassəsini əks etdirməsi, həndəsi anlayışlara tərifi verdikdə, onları təsnif etdikdə həndəsi anlayışlar sisteminin formalaşdırılmasına şərait yaradır.

Maddi aləmin dərk olunma prosesi duyğu və qavrayışlardan başlanır və məntiqi təfəkkür fəaliyyəti ilə davam edir. Həqiqəti bilavasitə hiss üzvlərimizlə deyil, idrak pilləsində öyrənmək, cismin, hadisənin mühüm zəruri və təsadüfi əlamətlərini dərk etmək zəruridir. Anlayışlar təfəkkürün yüksək pilləsi olduğundan, onun əmələ gəlməsində qavrayış və təsəvvür kimi psixi proseslərdən də istifadə etmək lazımdır.

Anlayış analiz və sintez, mücərrədləşmə və ümumiləşmə kimi psixi priyomlarla formalaşır. Deməli, anlayış eyni cinsdən olan və bir-birinə oxşayan cisim və hadisələrin mühüm əlamətlərinin, əsas xüsusiyyətlərinin ümumiləşmiş şəkildə əks etdirilməsindən ibarət olub, cisim və hadisələri duymaq, qavramaq və onların təsəvvür edilməsinə əsasən yaranan təfəkkür formasıdır.

Əsas həndəsi anlayışları və bu anlayışlar sistemini mənimsəmək anlayışların ciddi elmi tərifini, təkliflərin məntiqi isbatını, bunlar arasındakı daxili əlaqəni öyrənməyə imkan verir. Bununla da şagirdlərdə təklifləri əsaslandırmaq üçün məsuliyyət hissi tərbiyə edilir və onlara mühakimələrinə tənqidi yanaşmaq, kifayət qədər əsaslandırılmamış təklifləri qəbul etməmək kimi vərdişləri aşılayır. Beləliklə, onlar ayrı-ayrı anlayış və təklifləri verir, bunlar arasındakı əlaqəni şüurlu başa düşürlәг. Riyazi anlayışların fəal mənimsənilməsi ondan ibarətdir ki, şagird hər hansı həndəsi fiqurla əsas və əsas olmayan xassələri (əlamətləri) fərqləndirə bilsin, həmçinin bu əlamət (və ya əlamətlər) vasitəsilə anlayışa tərif versin.

Şagirdlərə öyrətmək lazımdır ki, hər bir anlayış maddi aləmdəki şeylərin xassələri arasındakı müəyyən münasibəti əks etdirir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, müəllimlər çox zaman müxtəlif əyani vəsaitlərdən kifayət qədər istifadə etmirlər. Halbuki, əyani vəsaitlər həndəsi obrazların düzgün təsəvvür olunmasına yaxşı kömək edir.

Bununla əlaqədar olaraq təhsil siyasətinin istiqaməti dəyişmiş, xüsusilə müəllim hazırlığı məsələsi ön plana çəkilmişdir. Fikrimizcə, müəllim hazırlığının iki istiqamətdə inkişaf etdirilməsi məqsədə müvafiq bilinməlidir:

1.       Pedaqoji ali təhsil müəssisələrində, Beynəlxalq təşkilatların keçirdiyi konfrans və seminarlarda, yerli təhsil orqanları nəzdinə təşkil edilmiş kurslarda və s.

2.       Müstəqil olaraq müxtəlif mənbələrdən (internetdən, pedaqoji, psixoloji və metodik ədəbiyyatdan, elektron kitabxanalardan və s.) istifadə edilir.

Hər bir fənnin məzmunundan asılı olaraq tətbiq edilən metodlar fərqləndirilir. Təlim metodu fənnin məqsədi, məzmunu ilə sıx əlaqədə olmalıdır. Bu baxımdan pedaqoqların, didaktiklərin verdiyi təlim metodlarından ayrı-ayrı fənlərin tədrisi üçün daha səmərəlilərin seçilməsi, istifadə edilməsi müəllimin öyrədəcəyi məzmuna uyğun olması əsas məsələlərdəndir.

Biologiyadan anlayışların öyrədilməsində bir çox təlim metodlarından istifadə olunur.

Fənnin tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsində şifahi metodların xüsusi yeri vardır. Bunlardan şərh metodundan bir sıra didaktik məsələlərin həll edilməsində istifadə olunur. Müəllim şagirdlərə canlıların quruluşunu, onların formasını, təşkil olunduğu orqan, toxuma, hüceyrələr haqqında geniş məlumat vermək imkanını artırır. Metodun tətbiqi şagirdlərin dərketmə fəaliyyətini idarə edir, şagirdlərə öyrədəcək materialı seçir, onlarda materialı öyrənməyə stimul yaradır. Çevik və mütəhərrik metod olan şərhin köməyi ilə müəllim az vaxtda daha çox materialı, anlayışları şagirdlərə çatdırmaq imkanı əldə edir. Məkan və zamanca şagirdlərdən uzaq və yaxın olan ölkələri, proseslər haqqında maksimum bilik verir. O, təlimin öyrədici, inkişafetdirici və tərbiyəedici funksiyalarını yerinə yetirir. Şifahi şərh metodunda şagirdlər dərsdə zahirən passiv görünsə də, onlar fəaldırlar. O, qavradığı yeni materialı, mövcud biliyi, keçmiş təcrübəsi ilə əlaqələndirir, müqayisə edir, onun haqqında düşünür. Müəllimin şərhini dinləyən şagird öz mimikası ilə materialı necə mənimsədiyini, şübhəsini, materiala öz münasibətini əks etdirir. Müəllim isə hadisə və prosesləri şərh edə-edə şagirdlərin hisslərini, həyəcanlarını, şübhə və çətinliklərini görür və onları aradan qaldırır.

Şərh zamanı müəllim mövzunun ardıcıllığını, başlıca cəhətlərini diqqətə çatdırır, hadisələrin, obyektlərin əsas əlamətlərini, morfoloji xüsusiyyətlərini aydınlaşdır. Şifahi şərh metodunda şagirdlərin fəaliyyətini idarə edəcək: ritorik suallar, pauza, intonasiyanı dəyişmək, emosional vəziyyət almaq, mimikanı dəyişdirmək kimi priyomlardan istifadə edilir.

Şifahi şərh zamanı müəllim qabaqcadan dərsə hazırlaşması, morfoloji anlayışlara dair mövzularını tam əhatə etməsi vacibdir. O, hər hansı orqanın quruluşunu izah edərkən tablodan, şəkillərdən, slaydlardan, elektron dərsliyin fraqmentlərindən istifadə etməyi planlaşdırmalı olur. Eyni zamanda müəllim canlının quruluşuna dair keçilənləri yada salır, onlarla əlaqə yaradır. Meterialın təşkili təsvir-nağıl və problemli xarakterli olmasına onu daha maraqlı edir. Şifahi şərh metodunda müəllim bəzən şagirdlərin diqqətini şərh olunan məsələ ətrafında cəmləşdirməkdə, onlara fərdi yanaşmaqda, idarəetmə, əks-əlaqə yaratma proseslərinin həyata keçirilməsində çətinlik çəkir. Bu çətinliyi müsahibə metoduna istinad etməklə aradan qaldırmaq mümkündür. Müsahibə müəllimin şagirdlərlə dialoq şəklində apardığı fəaliyyət növüdür. Biologiyada anlayışlar, o cümlədən morfoloji anlayışların insan kursunun tədrisində müsahibə metodu xüsusi əhəmiyyətə malikdir. O, şagirdə faktların təhlilində, oxşar və fərqli xüsusiyyətlərin tapılmasında, təhlil işində, şagirdlərin nəticə çıxarmaq, ümumiləşdirmə aparmaq fəaliyyətində kömək edir. Şagird fikirlərini sərbəst söyləyir, səhvlərini dərk edir, düzəldir. Metod müəllimə şagirdlərin təfəkkürünü inkişaf etdirməyə, tərbiyələndirməyə imkan verir. Bu metod şagirdlərin müstəqilliyinə, müstəqil fikir söyləmək bacarığına şərait yaradır.

Müsahibədə əsas alət sualdır. Sual aydın, məntiqli, dürüst, sadə, anlaşılan və qısa olmalıdır. Şagirdlərin təsadüfən «hə» və ya «yox» cavablandırılan suallardan çəkinmək lazımdır. Sual adətən sinfə verilir, lakin bir şagirddən cavab alınır. Birinci şagird cavab verə bilmədikdə və ya çətinlik çəkdikdə ikinci, üçüncü şagirdin ona kömək etməsinə imkan yaradılır. Müəllim köməkçi suallarla şagirdin düzgün cavabı tapmasına kömək göstərilir. Müsahibə metodunda suallar qabaqcadan hazırlanır, onların ardıcıllığı gözlənilir. Asandan çətinə, xüsusidən ümumiyə prinsipinə əməl olunur. Müsahibənin müvəffəqiyyəti müəllimin verdiyi sualların məzmun və xarakterindən çox asılıdır. Suallar müxtəlif məqsədlərə xidmət etməlidir. Onlar:

·         faktları müəyyən edən;

·         anlayışların yada salınmasını həyata keçirən;

·         anlayışların formalaşmasına, faktlar, hadisələr, proseslər arasında yeni əlaqələrin müəyyən­ləş­dirilməsi məqsədini  güdən;

·         canlı obyektin xarici və daxili quruluşunun təsvir edilməsinə yönələn;

·         öyrənilən anlayışların mühüm əlamətlərinin ayrılmasına, xüsusiliyin və ümumiliyin müəyyən edilməsinə həsr olunan;

·         səbəb-nəticə əlaqələrinin tapılması məqsədinə xidmət edən;

·         faktların, anlayışların dürüstləşdirilməsi məq­sədi daşıyan;

·         biliyin tətbiqinə yönələn xarakterdə olmalıdır.

Müəllim sual-cavabdan sonra müsahibəyə yekun vurur, nəticə çıxarır, məzmunu sistemə salır. Müsahibədə şagirdlərin fəallığına diqqət edilməli, onların da suallar verməsinə imkan yaradılır.

Kitab üzərində iş metodunda müəllim şagirdlərə kitab üzərində işləmək qaydalarını öyrətməlidir. Doğrudur, aşağı siniflərdə bu metoda şagirdlər alışdırılır, lakin hər bir fənnin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alıır. Biologiya dərsliyində verilən şəkillərdən istifadə etmək bacarıqları aşılanır. Mətnlə şəkildə verilənlər tutuşdurur, müqayisə edilir. Müəllim canlı obyektlərin quruluşuna dair mətni oxuyaraq, onu plan, sxem, cədvəl formasında sistemləşdirilməni, dərslikdəki şəkil və sxemlərdən istifadə edilməsi qaydalarını öyrədir. Müəllim şagirdlərin dərsdəki mətn, şəkil və sxemlərdən istifadə etməyi mövzunu öyrənməyin yollarını izah edir. Başa düşülməyən hissələrin aydınlaşdırılması müəllimin əsas vəzifəsidir. Eyni zamanda hissə-hissə, bütöv və ya müəyyən bir hissəni oxumağı diqqətə çatdırılır. Mətni oxuyan şagird şəkildə göstərilən hissələri tapır, müşahidə edir. Yaxud mətndə oxuduğu orqanı və ya hissəni şəkildə, sxemdə tapmağı, onu müşahidə, təsvir etməyi həyata keçirir.

Şagirdlərin bilik keyfiyyətini yüksəltmək, təlimin səviyyəsini artırmaq, anlayışların, xüsusilə morfoloji anlayışların öyrədilməsi üçün əyani metodlardan istifadə edilməsi daha əhəmiyyətlidir.  Əyani metodlarla şagirdlərə canlının orqanlarının quruluşu, forması, onun hissələri nümayiş etdirilir. Müəllim mövzu ilə bağlı əyaniliyi vaxtında əldə edir, onun müşahidəsinə şərait yaradır. Tədrisdə əyaniliyin əsasən iki növündən istifadə olunur: təbii (obyekt və hadisələrin özlərinin nümayişi və onların müşahidə obyektinə çevrilməsi) və simvolik əyaniliklər (fotolar, şəkillər, müqəvvalar, sxemlər, maketlər, kino, diafilm, diapozitiv materiallar, xəritələr, maqnitafon yazıları, kasetlər və s.). Əyaniliyin nümayişi şagirdlərin onun haqqında düzgün təsəvvür əldə etməsinə, zahiri əlamətlər və cəhətlər haqqında məlumat almasına kömək edir.

Əyaniliyin, xüsusilə canlı obyektlərin nümayişi müəllimin sözü ilə sıx əlaqəlidir. Belə ki:

1.     Müəllim şagirdlərin müşahidəsini sözlə idarə edir, şagirdlər isə müşahidə etdikləri obyektlərin əlamətlərini öyrənirlər.

2.       Obyektlərin əlamətləri barədə məlumatları şagirdlər müəllimin şərhindən alırlar, əyani vasitələr isə bu məlumatları konkretləşdirir və təsdiq edir.

3.       Şagirdlər əvvəlcə əyani vasitələri müşahidə edirlər, sonra müəllimin şifahi şərhinin köməkliyi ilə obyektdəki əlamətləri ümumiləşdirirlər.

4.       Bilik və təcrübələrinə əsasən şagirdlərin diqqəti obyektdə bilavasitə qavraya bilmədikləri əlaqə münasibətlərinə yönəldilir və müvafiq nəticələrin çıxarılmasına nail olunur.

5.       Canlı obyektlərin müşahidəsində şagirdlər onun quruluşunu, formasını, morfoloji əlamətlərini öyrənir, onu hafizəsində möhkəmləndirir.

Əyani vəsait nümayiş etdirilərkən mövzunun xüsusiyyətlərindən, müəllimin bacarığından, məktəbin imkanlarından asılı olaraq bir sıra tələblərə diqqət yetirilməlidir:

·         Nümayiş etdirilən canlı və ya cansız obyekt sinifdəki bütün şagirdlərin görməsi.

·         Əyaniliklər, xüsusilə canlı obyektlər mövzunu əhatə etməlidir;

·         Mövzu ilə bağlı əsas əlamətlər qabarıq şəkildə şagirdlərin nəzərinə çatdırılmalıdır.

·         Əyanilik üzrə izahatın nümayişdən əvvəl və ya sonra veriləcəyi qabaqcadan müəyyənləşdirilməlidir.

·         Əyani vəsaitin köməkliyi ilə qavranılan məlumatlar sistemə salınmalı və ümumiləşdirilməlidir.

·         Əyanilik nümayişində əvvəlcə morfoloji xüsusiyyətlər, sonra onun funksiyası, əhəmiyyəti nəzərə çatdırılır;

·         Əyanilikdəki məlumatların üzə çıxarılmasında şagirdlərin fəallığına, müstəqililyinə şərait yaradılır;

·         Əyaniliyin nümayişində obyektin quruluşu, morfoloji əlamətləri digər xüsusiyyətləri arasında əlaqə yaradılır;

Deməli, biologiyanın tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsində nümayiş və müşahidə metodlarına daha geniş yer verilməlidir. Biologiya dərslərində nümayiş və müşahidə metodlarının tətbiqinə imkanlar genişdir. Belə olduqda şagird ətrafındakı canlıların quruluşu ilə yaxından tanış olmaq imkanı əldə edir. Əyanilik üzrə müəllim sözü, şifahi şərhi mövzunun daha dərindən qavranılmasına şərait yaradır. Biologiyanın tədrisində canlı orqanizmlərin, xarici və daxili orqanlarının quruluşunun kinofraqmentlərin, slaydların, elektron dərs vəsaiti üzrə nümayişi həyata keçirildikdə təlimin keyfiyyəti yüksəlir. Şagirdlər orqanizmlərdə bioloji prosesləri dərindən dərk etmələrinə onlara öyrədilən morfoloji biliklər mühüm rol oynayır. Buna görə də bu gün dərslərdə İKT-nin imkanlarından geniş istifadə edilməlidir.

Morfoloji anlayışların öyrənilməsində axtarış metodlarından evristik müsahibəyə daha çox yer verilməlidir. Metodu tətbiq etməklə müəllim şagirdlərin mövcud biliklərinə istinad edərək onlar qarşısına düşündürücü suallar qoymalı, onların məntiqi təfəkkürünü inkişaf etdirməlidir. Evristik müsahibənin mahiyyəti də məhz bundan ibarətdir. Şagirdləri müəllim düşünməyə vadar etməli, zehni axtarışlara qoşmalı, yeni biliyi müstəqil yolla mənimsəmələrinə şərait yaratmalıdır. Bu metodda həm müəllim, həm də şagirdin fəal olması əsasdır. Müsahibə sualları məqsəd və məzmundan asılı olaraq müxtəlif: bər­paedici, evristik və təkrarlama kimi müsahibə növlərinə bölünür. Bər­pa­edici müsahibədən müəllim keçmiş materialı şagirdlərin yadına salmaq və onları yeni mövzunu mənimsəməyə hazırlamaq məqsədi ilə tətbiq edilir. Təkrarlama müsa­hibəsi müəyyən bölmənin, bəhsin tədrisindən sonra biliklərin təkrarlanmasına xidmət edir. Evristik müsahibədən daha çox yeni anlayışların öyrədilməsində, dərin bilik verilməsində istifadə olunur. O, şagirdlərin yeni anlayışı, biliyi müstəqil əldə etmələrinə kömək göstərir. Bu metod qədim olub Sokratın adı ilə bağlıdır. Sokrat öz yetirmələrinə biliyi hazır şəkildə verməmiş, onları düşündürücü sualların köməyi ilə həqiqəti dərk etməyə doğru istiqa­mətləndirmişdir. Şagird suala səhv cavab verəndə Sokrat onu düzəlt­mirmiş, əlavə, köməkçi suallarla cavabın səhv olduğunu başa salırmış, şagirdi düzgün cavaba yaxınlaşdırırmış.

Evristik müsahibə zamanı biliyin yoxlanılmasına xüsusi vaxt sərf etmək lazım gəlmir. Gündəlik təlim prosesində əks-əlaqə güclənir və şagirdlərin biliyi müəllimə tam aydın olur. Çatışmazlıqların tezliklə  aradan qaldırılması işi həyata keçirilir.

Praktik metodlara başlıca olaraq şagirdlərin müxtəlif tipli çalışma və misallar, məsələlər üzərində fəaliyyətinin təşkili, eksperiment keçirmək, təcrübə aparmaq aid edilir. Praktik metodların tətbiqində hiss və əməklə bağlı orqanlar birlikdə fəaliyyətdə olurlar. Burada müəllim canlıların quruluşu, onların insan orqanizmində gedən prosesləri bitki və heyvan üzərində təcrübə aparmaqla öyrətməli olur. Qurbağa, göyərçin, dovşan kimi heyvanları yarmaqla daxili orqanları əyani olaraq göstərilir. Praktik metodlar vasitəsilə müəllim şagirdlərin biliklərinin tətbiq edilməsini təşkil edir. Ağız suyu və mədə şirəsinin üzvi maddələrə təsiri laboratoriya məşğələsi formasında təcrübələrin aparılması ilə aşkar edilir. Belə təcrübələr qabaqcadan müəllim tərəfindən hazırlanır.

Laboratoriya işləri frontal və ya praktikumlar şəklində təşkil olunur. Frontal təşkil zamanı şagirdlərin hamısına eyni iş tapşırılır, praktikum isə şagirdin ayrıca bir problemi həll etməsidir. Təlim çalışmaları da praktik metodlara daxildir. Buraya şifahi çalışmalar, yazı işləri, qrafik işlər və digər tapşırıqların yerinə yetirilməsi aiddir. Çalışmaların düzgün təşkili şagirdlərdə müxtəlif sahələr üzrə bacarıq və vərdişlər formalaşdırmağa xidmət edir.

Praktik metodların tətbiqi şagirdlərə təbii obyektlərin morfoloji əlamətlərinin daha da dərindən öyrənilməsinə imkan yaradır. Təcrübə və laboratoriya işlərində də şagird təbii obyektlərlə bilavasitə təmasda olur, onlara toxunur. Onların quruluşunu və formasını daha yaxından öyrənir.

Təlim prosesində metodlardan ayrı-ayrılıqda istifadə edilməsi o qədər də səmərəli olmur. Onlardan dərslərdə qarşılıqlı əlaqədə istifadə olunmalıdır. Yüksək təlim keyfiyyəti onlardan yerində, düzgün, əlaqəli şəkildə istifadə etməyi tələb edir.

Tədris metodlarının həyata keçirilməsi bilavasitə metodik priyomlarla bağlıdır. Metodik priyom tədris prosesində müəllim və ya şagirdlərin fəaliyyətini ayrılıqda ifadə edən metodun müəyyən bir hissəsi və ya elementidir. Onlar da yerindən, məqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq müxtəlif olur. Metodik priyomları məntiqi, təşkilati və texniki olmaqla üç qrupa ayırırlar. Metodik priyomlar tədrisdə metodun tərkibinə daxil edilir. Bütün metodlarda eyni məntiqi priyomlardan istifadə olunur. Obyektdə əlamətin aşkar edilməsi, obyektin oxşar və ya fərqli cəhətlərinin ayrılması, müqayisə etmək, nəticə çıxarmaq, ümumiləşdirmə, sistemləşdirmə hər bir metodda eyni olur. Bu da təbiidir, çünki bütün metodlar şagirdlərin təfəkkürünün inkişafına, onların müstəqil çalışmalarına xidmət edir.

Təşkilati priyomda şagirdlər materialı dərk etdikdə görüləcək işə diqqət yetirirlər. Plan tərtibi, plan üzrə cavab hazırlanması, şagirdlərin diqqətinin təşkili, müəllimin stolundan obyektin göstərilməsi, nümayişi, plan üzrə müşahidə, tapşırığın verilməsi, ona nəzarət edilməsi və s. təşkilati priyomlara aid edilir.

Texniki priyomda şagirdlərə öyrədiləcək materiala uyğun ləvazimatlar, vasitələr, avadanlıqların və s. hazırlanması, dərsə gətirilməsi nəzərdə tutulur. Metodlara uyğun gələn priyomların seçilməsi onlardan səmərəli istifadə edilməsi müəllimin ustalığı, bacarığı ilə bağlıdır. Mövzudan, materialdan, dərsin növündən asılı olaraq metodlar və ona uyğun gələn priyomlar seçilməlidir. Bütün priyomlar konkret məqsədə müvafiq olmalı, məqsədyönlü fəaliyyətə əsaslanmalıdır.

Təlim prosesində heç bir metodu və priyomu təklikdə, başqalarından təcrid olunmuş şəkildə tətbiq etmək fayda vermir. Müəllim metod­lardan təklikdə istifadə etdikdə, məqsədinə nail olmaqda çətinlik çəkir. Dərsdə metodlar qarşılıqlı əlaqəyə girməlidir. Bu zaman metodlardan biri daha mühüm yer tutur, ona daha çox istinad edilir, metod xüsusiyyətini mühafizə edir, digəri bir qədər zəif olaraq, yardımçı mövqedən çıxış edər, müvəqqəti olaraq priyoma çevrilir. Deməli, metodun müvəqqəti də olsa, priyom kimi çıxış etməsi onların bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqəsini göstərir.

Biologiyanın tədrisində müəllim metod, priyom və vasitələri yerində düzgün tətbiq etməklə onların qarşılıqlı əlaqəsini həyata keçirməklə morfoloji anlayışları öyrədir. Bu zaman öyrədiləcək obyekt mövzunun məzmunu, dərsin forması, mərhələsi, şagirdlərin yaş və bilik səviy­yələri nəzərə alınır.

Müəllim illik iş planında hər bir mövzunun tədrisində istifadə edə­cəyi metodu, priyomu, əyani vasitələri təxmini də olsa göstərir. Lakin bəzən dərsdəki mövcud vəziyyətlə bağlı müəyyən metodu digəri ilə əvəz etmək, vasitələrin daha faydalısını seçmək lazım gəlir. Belə vəziyyətdə müəllim çıxış yolunu müəyyən etməli və nəzərdə tutmadığı metodu dərsdə tətbiq etməyi bacarmalıdır.  Müəllimin əsas ustalığı burada özünü göstərməlidir.

Bunun üçün müəllimlərdə metod, priyom, vasitələri seçmək, onlarla işləmək bacarıq və vərdişlərinə malik olmalıdır. Onlarda dərsdə baş verə biləcək hər cür çətinliyi aradan qaldırmaq onu yoluna qoymaq, tezliklə bir metoddan, digərinə keçmək, priyomları, vasitələri müəyyənləşdirmək qabiliyyətləri inkişaf etməlidir. Bütün bu bacarıq və qabiliyyətlər müəllimlərə tədrisdə məqsədinə nail olaraq uğurlu nəticələr qazanmaq imkanı verir.

Adları çəkilən metod, priyom və vasitələrdən istifadə etməklə müəllim şagirdlərə morfoloji anlayışları dərindən öyrədir.

 

 

1.2. “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xəttinə dair mövzularda morfoloji anlayışların öyrədilməsinin dərsliklərdə imkanları

Tədqiqatın keyfiyyətli aparılmasında onun təşkili imkanlarının araşdırılması vacibdir. Ona görə də problem baxımından müasir dərsliklərdə onun imkanları araşdırıldı. Alınan materiallar ümumiləşdirildi və mövzular üzrə sistemə salındı. Biologiya dərsliklərində morfoloji anlayışların öyrədilməsinə aşağı siniflərin dərsliklərində daha geniş imkanlar vardır. Yuxarı sinif dərsliklərində isə daha çox bioloji proseslərə yer verilir.

Biologiya

VI  sinif

Tədris vahidi		Mövzu	standart	Morfoloji anlayışlar
I	Biologiya canlı orqanizmlər haqqında	Vətənimizin təbiəti	4.1.1
	elmdir. Fəsil 1. Biologiyanın tədqiqat obyektləri	Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri	2.1.1	Canlıların quruluşu forması
2	Canlı orqanizmlərin quruluşu Fəsil 2.  Oranizmlərin hüceyrəli quruluşu. Toxumalar, orqanlar və orqanlar sistemi	Laboratoriya avadanlıqları	1.1.3	Böyüdücü cihazların quruluşu
		Hüceyrənin ümumi quruluşu	1.1.2 1.1.3	Hüceyrənin quruluşu və forması
		Prokarot orqanizmlər	2.1.3	Quruluşu və forması
		Bakteriyaların yayılması və təbiətdə rolu. Xəstəliktörədən bakteriyalar. Viruslar	1.1.2 2.1.2 4.1.1	Xəstəliktörədən bakteriya və virusların quruluşu
		Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlər	1.1.2	Birhüceyrəli və çoxhüceyrəlilərin morfoloji əlamətləri
		Bitkinin törədici, örtük və mexaniki toxumaları	1.1.2	Bitki toxumalarının quruluşu, forması
		Bitkinin ötürücü, əsas və ifrazat toxumaları	1.1.2	Bitki toxumalarının strukturu
		Heyvan toxumaları	1.1.2 2.1.1	Heyvan toxumalarının quruuşunun bitki toxumalarından fərqi
3	Fəsil 3.  Bitkilərin vegetativ orqanları	Heyvanların orqanları və orqanlar sistemi Ümumiləşdirici tapşırıqlar	1.1.2 2.1.1 3.1.2	Heyvan orqanlarının morfoloji xüsusiyyətləri
		Çiçəkli bitkilərin əsas orqanları	1.1.2 2.1.1	Bitki orqanlarının quruluşu
		Zoğ və tumur­cuğun quruluşu. Tumurcuğun inkişafı	1.1.2 2.1.1	Tumurcuğun quruluşu və forması
		Gövdənin daxili quruluşu	1.1.2 2.1.1 2.1.3	Gövdənin daxili quruluşu
		Yarpağın xarici quruluşu. Yarpaqların düzülüşü	1.1.2 2.1.1	Yarpaqların quruluşu və forması, düzülüşü
		Yapağın hüceyrəvi quruluşu	1.1.2 2.1.1	Yarpaq hüceyrəsinin quruluşu
		Kökün quruluşu. Kökün növləri və sistemləri	1.1.2 2.1.1	Kökün quruluşu və forması
		Bitki orqanlarının yeraltı şəkildəyişmələri	1.1.2 4.1.1	Şəklini dəyişmiş orqanların quruluşu
		Bitki orqanlarının yerüstü şəkildəyişmələri Ümumiləşdirici tapşırıqlar	1.1.2 4.1.1	Şəklini dəyişmiş orqanların quruluşu
	Bitkilərin generativ orqanları	Çiçək	1.1.2	Çiçəyin quruluşu
		Çiçək qrupları	1.1.2 4.1.1	Çiçək qruplarının quruluşu
		Toxumun quruluşu	1.1.2	Toxumun quruluşu və forması
		Meyvə Ümumiləşdirici tapşırıqlar	1.1.2	Meyvənin quruluşu və forması

 

7-ci sinif mövzularının məzmun standartlarının reallaşdırılması

Tədris vahidi				Mövzular		standart			Inteqrasiya
I		Canlılar aləminin müxtəlifliyi və onun öyrənilməsi Fəsil 1. Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi		Mikroskopiya		1.1.2 2.1.1			Mikroskopun quruluşu
2		Bitkilər, bakteriyalar və göbələklər aləminin müxtəlifliyi Fəsil 2. İbtidai və ali sporlu bitkilər		Yosunlar – ibtidai bitkilərdir. Birhüceyrəli yaşıl yosunlar		1.1.2 1.1.3 2.1.1			Yosunların quruluşu
				Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar		1.1.2 2.1.1			Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların quruluşu
				Qonur və qırmızı yosunlar. Yosunların əhəmiyyəti		1.1.2 2.1.1			Qonur və qırmızı yosunların quruluşu
				Ali sporlu bitkilər. Mamırlar şöbəsi		1.1.3 2.1.1			Mamırların quruluşu
				Qıjıkimilər. Qıjıların çoxalması		1.1.2			Qıjıkimilərin quruluşu
				Qatırquyruğular və plaunlar. Qıjıkimilərin əhəmiyyəti Ümumiləşdirici tapşırıqlar		1.1.2 1.1.3			Qatırquyruqluların quruluşu
				Çılpaqtoxumlular şöbəsi		1.1.3 2.1.1			Çılpaqtoxumlu bitkilərin quruluşu
		Fəsil 3. Ali toxumlu bitkilər		Örtülütoxumlular şöbəsi. Ikiləpəlilər sinfi		1.1.2			İkiləpəlilərin quruluşu
				İkiləpəlilər sinfi. Xaççiçəklilər fəsiləsi		1.1.2 2.1.1			Xaççiçəklilərin quruluşu
				İkiləpəlilər sinfi. Paxlalılar və badımcançiçəklilər fəsiləsi		1.1.2 2.1.1			Paxlalılar və badımcançiçəklilərin quruluşu
				İkiləpəlilər sinfi. Mürəkkəb çiçəklilər fəsiləsi		1.1.2 2.1.1			Mürəkkəbçiçəklilərin quruluşu
				Birləpəlilər sinfi. Taxıllar və zanbaqlar fəsiləsi		1.1.2 2.1.1			Taxıllar və zanbaqlar fəsiləsinin morfoloji əlamətləri
		Fəsil 4. Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr		Göbələklər aləmi. Papaqlı göbələklər		1.1.2 1.1.3			Göbələklərin quruluşu
				Şibyələr. Ümumiləşdirici tapşırıqlar					Şibyələrin quruluşu
		Heyvanlar aləminin müxtəlifliyi. Fəsil 5.Birhüceyrəli və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi		Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Bağırsaqboşluqlular tipi		1.1.2 1.1.4			Birhüceyrəli heyvanların quruluşu və formaları
				Yastı qurdlar tipi		1.1.4			Bağırsaqboşluqlular tipi heyvanların quruluşu
				Yastı qurdların həyat fəaliyyəti		2.1.1			Yastıqurdların quruluşu
				Sap qurdlar tipi		1.1.4			Sap qurdların quruluşu
			Həlqəvi qurdlar tipi		1.1.4			Həlqəvi qurdların quruluşu
	Fəsil 6. Çoxhüceyrəli yarımaləmi Molyuskalar və buğumayaqlılar		Molyuskalar tipi.				1.1.4	Molyuskaların quruluşu
			Buğumayaqlılar tipi Xərçəngkimilər sinfi				1.1.4	Xərçəngkimilərin quruluşu
			Hörümçəkkimilər sinfi				1.1.4	Həşəratların quruluşu
	Fəsil 7.Xordalı heyvanlar Kəlləsizlər. balıqlar, suda- quruda yaşayanlar və sürünənlər		Xordalılar tipi. Kəlləsizlər yarımtipi: Başıxordalılar sinfi				1.1.4	Neştərçənin quruluşu
			Kələlilər yarımtipi Balıqlar				1.1.4	Kəlləlilər, balıqların quruluşu
			Suda-quruda yaşayanlar sinfi				1.1.4 4.2.1	Suda-quruda yaşayanların quruluşu
			Sürünənlər sinfi				1.1.2 2.1.1	Sürünənlərin quruluşu
	Fəsil 8. Xordalı heyvanlar. Quşlar və məməlilər		Quşlar sinfi				1.1.2 2.1.1	Quşların quruluşu
			Məməlilər sinfi				1.1.2 2.1.1	Məməlilərin quruluşu

 

 

8-ci sinif

Tədris vahidi		Mövzu	standart	Morfoloji anlayışlar
	Nəzarətçi və nizamlayıcı sistemlər. Sinir sistemi	Canlılarda sinir sistemi	1.1.2	Sinir sisteminin quruluşu
		İnsanın sinir sistemi və onun reflektor funksiyası	1.1.3
		Mərkəzi sinir sistemi	1.1.2	Mərkəzi sinir sisteminin quruluşu
		Periferik sinir sistem	1.1.2	Periferik sinir sisteminin quruluşu
		Hormonal sistemimiz	1.1.2	Endokrin vəzilərin quruluşu
	Dayaq-hərəkət aparatı	Bədənimizin dirəkləri	1.1.2	Skletin quruluşu
	Qan-damar sistemi	Daxili maye mühitimiz	2.1.1	Qan-damar sisteminin quruluşu
V	Tənəffüs sistemi	Ağciyərlər tənəffüs hərəkətləri, qazlar mübadiləsi	2.1.1	Ağciyərlərin quruluşu
VI	Həzm sistemi	Qida maddələri və həzm orqanları	2.1.3	Həzm orqanlarının quruluşu
VII	İfrazat sistemi	Böyrəklərin quruluşu, sidiyin əmələ gəlməsi	2.1.3	Böyrəklərin quruluşu
	Duyğu orqanlarımız	Eşitmə və müvazinət orqanı – qulaq	1.1.2
		Dəri-toxuma və hissetmə orqanımızdır	1.1.2
		Qoxu və dad orqanlarımız	1.1.2

IX sinif

Tədris vahidi		Mövzu	standart
	Hüceyrə canlının quruluşun inkişaf vahididir	Hüceyrə strukturları və onların funksiyaları	Hüceyrə strukturlarının quruluşu
		Hüceyrənin həyat dövriyyəsi. Xromosomlar	Xromosomların quruluşu

 

XI sinif

II

Mikrobiologiya

Mikroorqanizmlər

Mikroorqanizmlərin quruluşu və forması

 

Təhsildə aparılan islahatların nəticəsi olaraq milli və fənn kurikulumları hazırlandı və onların tədrisdə səmərəli tətbiqinə başlanıldı. Nəticəyönümlü kurikulumlarda yetişdiriləcək şəxsiyyətlərin əsas keyfiyyətləri müəyyən edildi. Hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyətin yetişdirilməsinin imkan və yolları göstərildi.

Fənn kurikulumlarında isə milli kurikulumun tələblərini  ödəyəcək məzmun, təlim strategiyaları və qiymətləndirmə normaları göstərildi. Biologiya fənninin məzmun xətlərinin birincisi haqlı olaraq “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” kimi təsdiq edildi. Sənəddə o, belə əsaslandırıldı. Bu məzmun xətti üzrə şagirdlər canlıları, cansızlardan fərqləndirmək, canlıları öyrənən elm sahələrini, canlıların təşkil səviyyələrini, sistematik kateqoriyaları, canlıların funksional və inkişaf vahidi olan hüceyrənin quruluşu və kimyəvi tərkibini, hüceyrəsiz quruluşa malik olan virusların xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə praktik təcrübələr apararaq nəticələr əldə etmək bacarığına  yiyələnirlər.

Gördüyünüz kimi məzmun xəttlərinin adından və tələblərindən aydın olur ki, canlıların quruluşuna dair mövzular morfoloji anlayışlarla zəngindir. Belə ki, hüceyrənin, mikroorqanizmlərin, göbələk, şibyə, bitki, heyvan və insanların quruluşuna dair anlayışlar morfoloji anlayışlara daxildir. Hüceyrənin quruluşunun  izahında onun müxtəlif formaları (sapşəkilli, uzunsov, dairəvi, yarpaq, silindr, düzbucaqlı, yastı və s.), strukturu nüvənin, sitoplazma və qılafın quruluşu morfolji anlayışlardır.

Hüceyrəyə dair morfoloji anlayışlar sonrakı dərslərdə toxuma və orqanlara dair anlayışlarla zənginləşir. Belə ki, bitki toxumaları olan törədici, ötürücü, örtük, mexaniki, əsas, ifrazat toxumalarının quruluşunu əks etdirən morfoloji anlayışlar verilir. Həmin anlayışlar heyvanların epiteli, birləşdirici, əzələ və sinir toxumalarına dair morfoloji anlayışlarla əlaqələndirilir və onlardan fərqləndirilir. Bu anlayışlar daha  mürəkkəb olan orqan və orqanizmin təşkil səviyyələrinə dair anlayışlarla daha da təkmilləşdirilir. Bundan sonra bitkilərin vegetativ orqanları: kök, gövdə, yarpaq, generativ orqanları: çiçək, toxum, meyvə, onların şəkildəyişmələri haqqında ayrı-ayrı mövzular verilir və orada  lazımı qədər morfoloji anlayışlar ətraflı izah olunur.

Morfoloji anlayışların siniflər yüksəldikcə mürəkkəbləşməsini, təkmilləşməsini, alt standartların inkişafında və onlar əsasında nəşr olunan dərsliklərdə görmək olar.

6-cı sinfin biologiya dərsliyində “Canlı orqanizmlərin quruluşu” bölməsində hüceyrənin, toxuma, orqan və orqanlar sisteminə dair morfoloji anlayışlar verilir. Hüceyrə, toxuma, orqan və orqanlar sisteminin quruluşu, forması, harada yerləşməsi kimi morfoloji anlayışlar izah olunur. Sonra bitkilərin vegetativ və generativ orqanlarının quruluşu, forması, orqanizmin hansı nahiyəsində yerləşdiyi haqqında morfoloji anlayışlar izah olunur. Onlar əvvəl keçilmiş anlayışlarla əlaqələndirilir, daha da zənginləşdirilir.

7-ci sinif dərsliyində ibtidai və ali bitkilər, ali toxumlu bitkilər, bakteriyalar, göbələklər, şibyələr kimi materallarda daha da inkişaf etdirilir. Adı çəkilən bitki və digər canlılarla bağlı morfoloji anlayışlar öyrədilir.

Belə ki, əvvəl birhüceyrəli mikroskopik heyvanlar sarkomastiqoforlar və infuzorlar tipinin heyvanları izah edilir, sonra çoxhüceyrəli heyvanların quruluşuna dair moroloji anlayışlar verilir.

6-cı sinifdə öyrədilən anlayışlarla əlaqə yaradılaraq daha mürəkkəb anlayışların öyrədilməsinə başlanılır. Anlayışlar çoxhüceyrəli heyvanların mürəkkəbləşməsi ilə daha da çoxalır və onlar qurdlar, molyusklar, buğumayaqlılar kimi onurğasız heyvanlar üzərində izah olunur.

Xordalı heyvanlar neştərçə, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər, quşlar, məməlilərə dair heyvanların quruluşunun öyrədilməsində yeni morfoloji anlayışlar dərslikdə öz əksini tapır. Belə ki, hüceyrənin quruluşu ilə bağlı şagirdlər nüvə, sitoplazma, qılafın, orqanizmlərin quruluşu, bir-birindən fərqi, onun səbəbləri aydınlaşdırılır. Sonra bitki toxumalarının quruluşu, oxşar və fərqli cəhətləri, heyvan toxumalarının quruluşu, bitki toxumalarından və bir-birindən quruluşuna görə fərqlənməsi aydınlaşdırılır. Toxumalar əsasında orqanların qurulması, onların quruluşca fərqləri, funksiyalarına görə müxtəlifliyi izah edilir. Orqanlarla bağlı morfoloji anlayışlar orqanlar sistemlərinin quruluşu ilə daha da mürəkkəbləşir. Öyrənilən morfoloji anlayışlar əsasında bakteriyaların, göbələklərin, şibyələrin morfologiyası izah edilir. Bütün bu anlayışlar əsasında birhüceyrəli heyvanlardan tutmuş ali məməli heyvanlara qədər hər bir tipə daxil olan heyvanın quruluşu, müxtəlifliyi, onun səbəbləri izah olunur.

8-ci sinif dərsliyində 6-7-ci sinif dərliklərində verilmiş, xüsusilə məməli heyvanlarla bağlı morfoloji anlayışlar insanın quruluşu ilə təkmilləşdirilir, daha da zənginləşir. Beləliklə, morfoloji anlayışlar tədricən mürəkkəbləşir, ümumiləşir. Onlar ayrılıqda deyil, bir-biri ilə eyni zamanda digər anlayışlarla əlaqələndirilir.

Məsələn, canlını təşkil edən hüceyrə, toxuma, orqan və orqanlar sisteminin quruluşu ilə bağlı morfoloji anlayışlar onların funksiyası və digər əlamətləri ilə əlaqələndirilir. Morfoloji anlayışlar fizioloji, sitoloji, histoloji anlayışların izahına, dərk edilməsinə kömək edir və canlının biologiyasının tam şəkildə başa düşülməsinə imkan yaradır.

Əvvəlcə öyrənilmiş anlayışlar yeri gəldikcə təkrar edilir, bəziləri mürəkkəbləşir, digərləri qruplaşdırılır, ümumiləşdirilir.

Dərsliklərdə yeni anlayışların nəzərə çarpması üçün xüsusi yazılış formalarından istifadə olunur, şəkil, sxem üzrə göstərilir. Bunlar dərsliyin müsbət cəhətlərindəndir. Anlayışlar, o cümlədən morfoloji anlayışlar canlının şəkli üzrə izahda, təriflərdə, qaydalarda öz əksini tapır. Onların yaddaşda möhkəmləndirilməsinə xidmət edən tapşırıqların verilməsi də müsbət haldır. Hər fəslin sonunda məzmun ümumiləşdiriməsində də morfoloji anlayışlar ümumiləşdirilir və sistemə salınır.

Bütün bunlar mövzuların dərindən dərk edilməsini, onu uzun müddət hafizədə saxlanılmasını təmin edir, şagirdlərin elmi dünyagörüşünü formalaşdırır.

Biologiyanın tədrisi üçün dərslikdə əvvəlcə morfoloji anlayışların verilməsinin əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki, canlı orqanizmlərdə gedən bioloji proseslərin dərk edilməsi onun quruluşunu, yəni morfologiyasını öyrənmədən mümkün deyildir. Hər hansı canlının quruluşu onun həyat tərzi, onda gedən bioloji proseslər haqqında müəyyən qədər məlumat verir. Belə ki, heyvanın quruluşunun öndən sivri olması onun suda və ya torpaqda yaşamasını göstərir. Ağız aparatının quruluşu heyvanın qidalanmasına dair  təsəvvür yaradır. Bitkinin kökünün inkişaf etməməsi onun su mühitinə uyğunlaşdığını göstərir. Bitkinin yarpağının quruluşu onun xarici mühitlə maddələr mübadiləsində olduğunu sübut edir.

Dərsliklərdəki canlılara dair morfoloji anlayışlar geniş olub, canlılarda gedən bioloji proseslərin, onun təbiətdə canlıların, o cümlədən insanların həyatında rolu, həyat tərzi, qorunması, ona qulluq edilməsi kimi məsələlərin öyrənilməsinə kömək edir, fənninin məzmununun dərindən dərk edilməsinə geniş  imkanlar açır. Eyni zamanda heyvanların orqanları, orqanlar sistemi, insanın quruluşuna dair morfoloji anlayışlar öz əksini tapır. Dərsliklərdə morfoloji anlayışlar sadədən mürəkkəbə, xüsusidən ümumiyə, asandan çətinə prinsipi əsasında  verilmişdir. Bu isə onların bir-biri ilə əlaqələndirilməsinə müqayisə edilməsinə, fərqli və oxşarlıqlarının aydınlaşdırılmasına şərait yaradır.

Təlim metodları şagirdlərə bilikləri mənimsətmək, bacarıqlar aşılamaq yoludur. Bu prosesdə ən geniş yayılmış müzakirə - seçilmiş mövzu və ya məsələ ətrafında ideyaların, məlumatların, təəssüratların, tənqidin, təkliflərin qarşılıqlı mübadiləsidir (2, s. 53). Müzakirə fəal təlimdə ən çox istifadə olunan metodlar qrupudur. Müzakirənin təşkili bir sıra vəzifələri həyata keçirir:

-           Problemi həll etmək, onun həlli yolunu tapmaq, qərar qəbul etmək bacarığının formalaşdırılması;

-           Müzakirə etmək bacarığının formalaşdırılması, tolerantlığın aşılanması;

-           Fəal dinləmə mədəniyyətinin formalaşdırılması;

-           Mənbələrlə işləmək bacarığının yaradılması;

-           Mövqeyi məntiqi təqdim etmək bacarığının formalaşdırılması;

-           Məntiqi və tənqidi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi;

-           Fərdi, cütlərlə, qruplarla işləmək bacarığının formalaşdırılması;

-           Şifahi nitqin inkişaf etdirilməsi.

Qrup şəklində müzakirə zamanı iştirakçılar bir-birini dinləməyi, ardıcıllıqla danışmağı, başqalarının fikrinə hörmətlə yanaşmağı, reqlamentə riayət etməyi öyrənirlər.

Biologiyanın tədrisində müzakirə metodunun tətbiqində əsas məqsədlərdən biri bioloji anlayışların öyrədilməsidir. Fənlərin tədrisində müzakirə metodlarının tətbiqində əsas məqsəd anlayışları şagirdlərə öyrətməkdir. Biologiyanın tədrisində bioloji anlayışların öyrədilməsində müzakirə metodu çox səmərəlidir.

Biologiya elminin anatomiya, morfologiya, fiziologiya, sitologiya, histologiya kimi sahələri olduğundan onun anlayışları da müxtəlif  olur. Onları sitoloji, histoloji, morfoloji, anatomik, fizioloji, ekoloji, tibbi-gigiyenik olmaqla bir sıra qruplara bölürlər. Anlayışların öyrədilməsində müzakirə metodlarına daha çox yer verirlər, onun tətbiqini təmin edirlər.

Biologiyanın məzmunu fənn kurikulumunda 4 məzmun xətti: Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi; Bioloji proseslər; İnsan və onun sağlamlığı; Canlılar və ətraf mühit istiqamətində verilir (1, s. 49).

Birinci məzmun xətti canlıların quruluşu və müxtəlifliyinə dair mövzularda daha çox morfoloji, canlının qruluşunu əks etdirən anlayışlar yer almışdır. Morfoloji anlayışlar müzakirə açılaraq öyrədildikdə daha asan mənimsənilir, dərsin intensivliyi yüksəlir, onlar şagirdlərin uzun müddət yaddaşında qalır. Canlıların: mikroorqanizm, bitki, heyvan, insanın quruluşunu əks etdirən anlayışlara daha çox yer verilir. Belə anlayışlara bədənin fomrası, onun hissələri (baş, gövdə, ətraflar), onların quruluşuna dair anlayışlar daxildir. Anlayışlar tədricən inkişaf etdirilir və biliklərə çevrilir. Biliklərin daha yaxşı mənimsənilməsində müasir təlim metodları, xüsusilə müzakirə metodları mühüm rol oynayır. Müzakirə metodunda əsas vasitə suallardır. Anlayışların öyrədilməsində verilən suallara bir sıra tələblər qoyulur.

Suallar:

-           Aydın, konkret olmalı;

-           Anlayışın tapılmasına imkan yaratmalı;

-           Anlayışın quruluşunu əks etdirməli;

-           Sadə cümlələrlə qurulmalı;

-           Başa düşülən, şagirdlərin yaş və bilik səviyyələrinə uyğun olmalı;

-           Şagirdlərin məntiqi və yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirməli;

-           Anlayışı tam əhatə etməli;

-           “Hə”, “yox” cavabı olmamalı;

-           Geniş, əhatəli cavablara imkan yaratmalıdır.

Biologiyanın tədrisində müzakirə metodunun tətbiqini tələb edən morfoloji anlayışların öyrədilməsinə imkan verən mövzular çoxdur. Bunlara canlıların (bakteriyalar, göbələklər, şibyələr, bitkilər, heyvanlar, insan) quruluşuna dair mövzular aiddir. Hər bir orqanizmin  quruluşu, forması, onun orqanlarının quruluşuna dair məsələlərin müzakirə metodunun tətbiqi ilə öyrədilməsi mümkündür.

6-cı sinifdə biologiyadan əsasən canlıların quruluşu öyrədildiyindən əksər mövzuların tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsi imkanları genişdir. Problem baxımından belə imkanlı mövzulara “Bitkilərin vegetativ orqanları”, “Bitkilərin generativ orqanları”  tədris vahidlərinin mövzularını misal göstərmək olar (5, s. 74-76).

“Bitkilərin generativ orqanları” adlı tədris vahidinin birinci mövzusu “Çiçək” adlandırılmışdır. Mövzunun tədrisində çiçəyin quruluşu və onun hissələri şəkil üzrə verilir. Onların təbii çiçək və ya şəkil üzərində  göstərməklə izah edilməsində müzakirə metodundan istifadə edilir. Bunun üçün aşağıdakı suallar verilir:

1.       Çiçək hansı hissələrdən ibarətdir?

2.       Dişiciyin hissələri hansılardır?

3.       Çiçəyin ləçəklərinin nə əhəmiyyəti var?

4.       Ləçəkləri necə müəyyən etmək olar?

5.       Kasa yarpağının quruluşu necədir?

6.       Çiçək yatağına nələr daxildir?

7.       Tozcuq hansı hissələrdən ibarətdir?

8.       Erkəkciyin hansı hissələri vardır?

9.       Tozluğun quruluşu necədir?

10.   Dişiciyin ağızcığı hansı formadadır?

Verilmiş suallar ali bitkilərin çiçəyinin öyrənilməsini asanlaşdırır, mənimsəməni yaxşılaşdırır. Fəslin ikinci mövzusu “Çiçək qrupları” kimi adlanır. Mövzu canlıların quruluşunu təsvir edir; Canlıların ətraf mühitlə və bir-birilə əlaqəsini izah edir kimi alt standartlarını reallaşdırmalıdır.

Mövzunun tədrisi məqsədi  çiçək qruplarının quruluşunu təsvir edir. Çiçək qruplarının bitki və təbiətdə əhəmiyyətini izah edir kimi müəyyənləşdirilir.  Dərsdə əsasən müzakirə, anlayışın çıxarılması, sual cavab və başqa üsullar tətbiq edilir. Tədris, kollektiv, qruplarla və fərdi iş formaları ilə həyata keçirilir.

Dərs motivasiya ilə başlayır. Lövhədə tək və qruplarda yerləşən müxtəlif çiçəklər qarışıq halda göstərilir. Müəllim şagirdlərdən soruşur: - Lövhədəki şəkillərdə nə görürsünüz? Şəkillər onlardakı tək və qruplar halındakı çiçəklər nəzərə alınaraq lövhədə 2 hissəyə ayrılır. Müəllim şagirdlərə sualla müraciət edir: Bəs çiçəklər hansı əlamətə görə 2 yerə ayrıldılar?

Tədiqqat sualı  Hansı çiçək qrupları var və onların bitkilər və təbiət üçün əhəmiyyəti nədir? kimi qoyulur.

Tədqiqatın aparılmasında  şagirdlər 4 qrupa bölünür, onlara iş vərəqləri üzrə  maraqlı suallar verilir.

İnformasiya mübadiləsi və müzakirəsi mərhələsində hər qrupdan bir nəfər nümayəndə işi təqdim edir. Qruplar bir-birinin işləri ilə tanış olurlar, suallar ətrafında müzakirələr aparılır:

-           Çiçək qrupu nədər ibarətdir?

-           Hansı bitkilərin çiçəkləri qrup halında yerləşir?

-           Belə çiçək qrupları necə adlanır?

-           Çiçək qruplarının bitki üçün əhəmiyyəti nədir?

Müəllim şagirdlərə verdiyi müxtəlif suallar əsasında cavabları ümumiləşdirir və onlarla birlikdə nəticə çıxarır.

Müəyyən qaydada, ümumi zoğda, bir-birinin yanında qrup halında yerləşən çiçəklər çiçək qrupu əmələ gətirir. Qrup halında toplanmış çiçəklər əsas ox adlanan zoğa birləşir. Çiçəklər əsas oxa qısa və ya uzun çiçək saplaqları vasitəsilə birləşir. Çiçək qrupları sadə və ya mürəkkəb ola bilər. Sadə çiçək qruplarında çiçəklər bilavasitə çiçək oxuna, mürəkkəb çiçək qruplarında isə əsas oxun şaxələrinə birləşir. Sadə çiçək qruplarına salxım, çətir, qıça, başçıq, sünbül, səbət, qalxan aiddir. Mürəkkəb çiçək qruplarına isə mürəkkəb salxım, süpürgə, mürəkkəb sünbül, mürəkkəb çətir aiddir. Çiçək qruplarının əhəmiyyəti:

1.   Çiçək qruplarında adətən xırda çiçəklər toplanır ki, bu da onlara tozlandırıcı həşəratları cəlb etməyə kömək edir.

2.   Qruplarda, toplanmış çiçəklər tək yerləşən çiçəklərə nisbətən yaşıl yarpaqların arasında daha yaxşı nəzərə çarpır.

3.   Sallanan çiçək qrupları hava cərəyanının təsiri altında asanlıqla yellənir və tozcuqların səpilməsinə səbəb olur (3. s.101-103).

Yaradıcı tətbiqetmədə şagirdlərə rəngli kağızlardan və ya tullantı məhsullarından (kağız, butulka, platsmas qablar, lentlər, sellofanlar və s.) çiçək qruplarını işləmək tapşırılır.

Dərslərdə müzakirə metodunun tətbiqi şagirdlər tərəfindən anlayışların, xüsusilə morfoloji anlayışların dərindən mənimsənilməsini, onlar arasındakı əlaqələrin dərk edilməsini asanlaşdırır. Biliklərin uzun müddət yadda qalmasına təminat verir. Bu isə təlimin keyfiyyətini artırır, şagirdlərin bilik və bacarıqlarını inkişaf etdirir.

 

1.3. Problem baxımından elmi-metodik ədəbiyyatın təhlili

Elmi metodik ədəbiyyatlar problem baxımından təhlil edildi. Müəyyən edildi ki, müasir təlim metodları ilə morfoloji anlayışların öyrədilməsinə dair bir sıra əsərlər yazılmışdır. Fəal təlim metodları və onların tətbiqinə dair bir çox əsərlər yazılmışdır.

Fəal təlim metodlarına giriş kursu üzrə treninq materialları», «Fəal təlim metodlarına giriş üçün tövsiyələr», «Fəal təlim və məktəb rəhbərliyi» (2001), «Fəal təlim və məktəb rəhbərliyi», «Tarixin interaktiv təlimi» kimi əsərlərdir.

H.M.Hacıyeva və Ə.M.Məhərrəmovun ali məktəblərin pedaqoji fakültə tələbələri üçün yazdıqları «Ətraf aləmlə tanışlığın tədrisi metodikası» dərsli­yində (2003) bir bölmə fəal təlim metodlarına həsr edilmişdir. Lakin burada fəal təlim metodlarının tətbiqi ilə morfoloji anlaayışların öyrədilməsi tədqiq edilməmişdir. Kitab ibtidai sinif müəllimləri və tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ona görə də problem tam həllini tapmamışdır. Əsərdən müxtəlif fənn müəllimləri vəsaitdən faydala bilərlər.

Ə.M.Hüseynov, Ə.M.Məhərrəmovun yazdığı «Biologiyanın tədrisi metodikası» kitabında (2003) biologiyanın tədrisində fəal təlim metodlarının tətbiqi ilə bağlı bölmə verilmişdir. Bu bölmədə işlənmiş metodika biolo­giya fənnini tədris edən müəllimlər üçün daha faydalı olub, bilavasitə biologi­yanın tədrisinə tətbiqini öyrənməkdə onlara metodiki köməklik göstərə bilər. Lakin bu burada da müasir təlim metodları ümumi şəkildə sadalanır, onların tətbiqinə dair tövsiyələr verilir. Lakin əsərdə morfoloji  anlayışların öyrədilməsi problemi həll edilməmişdir.

H.M. Hacıyeva və X. İbrahimovanın yazdığı «Botanikanın tədrisində fəal təlim metodlarından istifadə» adlı məqalədə botanika kursunda yalnız bir mövzunun «Kök sistemi və kökün növləri» mövzusunun fəal təlim metodları ilə tədrisi verilmişdir. Məqalə biologiya müəllimləri üçün daha önəmlidir. Ondan müəllimlər, o cümlədən biologiya müəllimləri faydalana bilərlər. Digər mövzuların da tədrisini həmin dərs nümunəsi üzrə təşkil etmək mümkündür. Lakin məqalədə morfoloji anlayışların öyrədilməsi məsələsi həllini tapmamışdır.

H.M.Hacıyevanın «Təbiətşünaslığın tədrisində fəal təlim metodlarının tətbiqi» məqaləsində təbiətşünaslıqdan bir mövzunun – «Bostan bitkiləri» mövzusunun tədrisinin fəal təlim metodları ilə keçirməsi və təşkili məsələlərinə həsr olunmuşdur. Məqalədən müəllimlər fəal təlim metodlarının tətbiqinin səmərəli yolları ilə tanış olurlar. Məqalədə biologiyanın tədrisində  morfoloji anlayışların öyrədilməsi problem həll olunmamışdır.  Həm də məqalənin çap edildiyi məcmuə fənn müəllimlərinə çatdırılması ehtimalı çox azdır.

X.Q. İbrahimovanın yazdığı «Biologiyanın tədrisində fəal təlim metodlarının tətbiqi yolları» adlı monoqrafiyası müəllimlər üçün tam dəyərli bir əsərdir. Lakin orada da biologiyadan morfoloji anlayışların fəal təlim metodları ilə tədrisi işi tam aydınlığı ilə verilməmişdir. Verilən nümunələr tədqiqatın mövzusuna uyğun olaraq bitkilər və heyvanların quruluşunu, həyat tərzini əhatə edir. Orada problem həll olunmamışdır.

Ə.M.Hüseynov və Ə.M.Məhərrəmovun “Biologiya tədrisinin elmi və metodik əsasları” kitabında “Bioloji anlayışlar sistemi”, “Bioloji anlayışların öyrədilməsi yolları” mövzuları verilmişdir. Həmin mövzularda bioloji anlayışlar sistemə salınır, ümumi danışılır. Onların şagirdlərə öyrədilməsi məsələlərinə toxunulur. Lakin əsər konkret olaraq morfoloji anlayışların tədrisi metodikasına həsr olunmadığından orada problem həllini tapmamışdır.

Ə.M.Hüseynov və b. nəşr etdirdiyi “Bioloji anlayışların tədrisi və elmi dünya görüşünün formalaşdırılmasının yolları” verilir. Anlayışlar haqqında geniş material əhatə olunur. Lakin morfoloji anlayışların öyrədilməsinin konkret imkanları və yolları tədqiq olunmamışdır.

H.M.Hacıyeva və S.M.Abdullayevanın “Ümumtəhsil məktəblərində bitkilər kursunun tədrisində fizioloji anlayışların öyrədilməsi” kitabı da anlayışların öyrədilməsinə həsr olunmuşdur. Lakin burada yalnız fizioloji anlayışların öyrədilməsindən söhbət gedir. Morfoloji anlayışların öyrədilməsi problem həll olunmur.

H.M.Hacıyeva və b. nəşr etdirdiyi “Orta  ümumtəhsil məktəblərində biologiyanın tədrisində təkamül anlayışlarının öyrədilməsi” adlı vəsaitdə anlayışların, xüsusilə təkamül anlayışlarının öyrədilməsi problem araşdırılır. Problemin həllinin səmərəli yolları göstərilir. Əsər adından göründüyü kimi təkamül   anlayışlarının tədrisinə həsr olunmuşdur. Orada morfoloji anlayışların tədrisi problem həllini tapmamışdır.

G.Hacıyevanın “Biologiyanın tədrisi metodikasıdan mühazirələr” kitabı da biologiyanın, o cümlədən bioloji anlayışların öyrədilməsinə həsr olunmuşdur. Lakin orada konkret olaraq morfoloji anlayışların öyrədilməsi problem tam həll olunmamışdır.

Problemlə əlaqəli olan əsərlərin təhlilindən belə bir nəticəyə gəlindi ki, biologiyanın tədrisində fəal təlim metodlarının tətbiqi  ilə morfoloji anlayışların öyrədilməsi yollarına dair əsərlər yazılmışdır. Lakin onların əksəriyyətində bitkilər, heyvanlar və insana dair morfoloji anlayışların öyrədilməsi problem həll olunmamış qalmışdır. Bəziləri isə ümumi olaraq pedaqoji aspektdə fəal təlim metodlarına həsr olunmuşdur. Biologiyanın tədrisində müasir təlim metodlarının tətbiqi ilə morfoloji anlayışların öyrənilməsinə dair konkret fundamental əsər yazılmamışdır. Belə əsərlərin yazılmasına, anlayışların, xüsusilə morfoloji anlayışların öyrədilməsini özündə əks etdirən və müasir metodların tətbiqini əks etdirən metodikanın yazılması, nəşr edilməsi müəllimlərə çatdırılması aktual məsələlərdəndir. Nəşr olunmuş əsərlər müxtəlif  anlayışlara həsr olunmuş sırf  morfoloji anlayışların öyrədilməsi orada əks olunmamışdır. Fənnin tədrisində müasir təlim metodlarından istifadə etməklə morfoloji anlayışların öyrədilməsi səmərəli yolları işlənməli və pedaqoji eksperiment yolu ilə onun səmərəliliyi nəşr olunmalıdır.

 

1.4. “Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi” məzmun xətti mövzularının tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsinin məktəblərdə vəziyyəti

 

Ümumtəhsil orta məktəbin 8-ci siniflərində tədris olunur. Bitki və heyvanlara dair bilik toplamış məktəblilər insan orqanizminin anatomiyası, fiziologiyası, gigiyenası, sağlamlığı kimi məsələləri öyrənməyə başlayırlar. Onların aşağı siniflərdən öyrəndiyi morfoloji anlayışlara istinad olunur.

Kursun tədrisində təlimin bir çox prinsipləri, xüsusilə sadədən mürəkkəbə, asandan çətinə özünü büruzə verir. İlk növbədə orqanizmi təşkil edən ən kiçik hissəciklər hüceyrələr, toxuma və orqanlar, sonra orqanlar sistemi və orqanizm tam bir vahid kimi öyrədilir. Tədrisdə müasir təlim metodları tətbiqi əsas götürülür. Mövzular qrupla, cütlüklərlə və fərdi iş formasında təşkil edilir. Hüceyrənin quruluşu, həyat prosesləri təcrübə və laboratoriya işinin köməyi ilə öyrədilməsi daha səmərəli həyata keçirilir.

«Sinir sistemi» bəhsində onun əhəmiyyəti, quruluşu, şöbələri, onların fəaliyyəti  kimi morfoloji anlayışların qrupla, cütlüklərlə iş formasında öyrədilməsi səmərəlidir. Dərslərdə Venn diaqramının tərtibi, klaster, insert kimi metodlara üstünlük verilir.

«Dayaq və hərəkət sistemi» bəhsinə dair morfoloji anlayışların mövzularına klaster, Venn diaqramı, T – sxemlər, insert kimi metodların köməyi ilə qrupla iş təşkil etməklə öyrədilir. Onun zədələnmə və xəstəliklərinin öyrədilməsi qruplarda iş forması ilə həyata keçirilə bilər. Burada şagirdlərə sarğı qoymaq üsulları da öyrədilməlidir.

«Qan» bəhsinin «Hüceyrə» mövzusu ilə əlaqə­lən­di­rərək morfoloji anlayışları müasir təlim metodları, təcrübə və laboratoriya işlərindən istifadə edilərək öyrədilir.  Qanın hüceyrələri arasındakı əlaqə və fərqli əlamətlər yarış oyunların, bioloji krossvordların həlli ilə öyrədilməsi məsləhətdir. Morfoloji anlayışlar krossvordu hazırlanıb, şagirdlərin həll edilməsi tapşırılır. Onlar sualların cavablarını tapır və xanalara yazmalıdır. Bu zaman, şagirdlər bilik yarışı ilə mövzunu və onunla əlaqəli morfoloji anlayışları öyrənirlər.

«Qan dövranı» bəhsində  şagirdlər ürək, onun quruluşuna dair morfoloji anlayışlarla tanış edilir. Tədrisin qrupla, cütlüklərlə və fərdi iş formasında həyata keçirilməsi müsbət nəticə verir. «Qan­axmalar zamanı ilk yardım» mövzusu isə praktik iş təşkil etməklə öyrədilməlidir. Hər bir şagird turna (jqut), kəmər, rezin və digər əşyaların köməyi ilə qanaxmalarda ilk tibbi yardım göstərmək bacarıqları əldə etməlidir. Eyni zamanda şagirdlərə qan təzyiqinin ölçülməsini əyani olaraq öyrətməlidir. O, sinfə gətirdiyi manometrin quruluşu haqda məlumat verməli, qan təzyiqinin ölçülməsi qaydasını göstərməlidir. Müəllim şagirdlərin müs­təqil surətdə qan təzyiqini ölçmələrini təşkil etməli, onları bu işə həvəsləndirməlidir. Müəllim bu işə nəzarət etməli və şagirdlərin fəaliyyətini qiymətləndirməlidir. O, izah etməlidir ki, qan təzyiqinin ölçülməsi ürək xəstəlik­lə­rinin diaqnostikasında mühüm yer tutur.

Ürək xəstəlikləri zamanı xəstələrə qulluq vərdişləri şagirdlərə şərh yolu ilə aşılanmalıdır.

Qanaxmalar zamanı ilk yardım bacarıqları qazandırmaq üçün turna, sarğı qoymaq qaydalarını sinifdə bir şagird üzərində nümayiş etdirmək mümkündür. Bunun üçün kinofilmlərdən, fraqmentlərdən istifadə edilməlidir.

Dərslərdə sual-cavab yolu ilə öyrədilməsi də morfoloji anlayışların əvvəllər mənimsənilmiş morfoloji anlayışlarla əlaqələndirilir. Morfoloji anlayış orqanlara dair dəyişikliklərə aid müxtəlif şəkillərdən, tablolardan, rentgen plyonkalarından istifadə edilməsi də müsbət nəticə verir.

Fənnin  tədrisində təlim-tərbiyədə əhəmiyyətli materiallara həzm orqanlarının quruluşu da aiddir. Onun tədrisində müəllim həzm orqanlarına dair morfoloji anlayışları şagirdlərə çatdırır. Müəllim yeri gəldikcə Blum toksonomiyası metodundan istifadə edərək, şagirdləri fəallaşdırır. Qida zəhərlənmələri və onlardan qorunmaq və zəhərlənmələr zamanı ilk tibbi yardım göstərmək bacarıqları aşılanmalıdır.

Müəllim  morfoloji anlayışların digər anlayışlarla, o cümlədən tibbi-gigiyenik anlayışlarla əlaqələndirərək izah edir ki, mədənin daxili mühiti turş reaksiyalıdır. Ona görə də bir sıra xəstəliktörədicilər orada məhv olur. Lakin elə mikroorqanizmlər də var ki, onlar belə təsirlərə çox davamlıdır və özləri də bağırsaqda törəyib artaraq qarın yatalağı, vəba, dizenteriya kimi çox təhlükəli və yoluxucu bağırsaq xəstəlikləri törədirlər. Bu xəstəliklərin törədiciləri bağırsağa müxtəlif yollarla düşür. Çirklənmiş hövzələrdən su içdikdə xəstəlik törədiciləri orqanizmə daxil olur. Bəzi xəstəliklər milçəklər vasitəsilə yayılaraq qida ilə mədəyə düşür. Xəstəliktörədən mikroblar həm də xəstələrin işlətdikləri əşyaların üzərində olur.

Bağırsaq­ qurdları (helmintoz) xəstəliklərinin qarşısını almaq üçün bir sıra tədbirlər görmək lazım gəlir. Bunun üçün adi gigiyena qaydalarına riayət edilməlidir. Əlləri yuyub sonra nahar etmək, meyvə-tərəvəzi yaxşı yumaq, əti yax­şı qaynatmaq, qidalanma gigiyenasına əməl etmək əsas vərdişlərdən olmalıdır.

Bir sıra kənar təsirlər, spirtli içkilərdən və papirosdan istifadə kimi zərərli vərdişlər həzmə pozucu təsirini göstərir. Tez-tez spirtli içki qəbul edən adamların iştahası pozulur, bir müddətdən sonra isə həzm çətinləşir. Mədənin selikli qişasının iltihabı xəstəliyi olan qastrit inkişaf edir.

Müəllim zərərli vərdişlərin orqanizmin sağlamlığa, xüsusilə həzm üzvlərinə göstərdiyi mənfi təsirlərə dair debat təşkil etməsi yaxşı nəticə verir. Debatda siqaret tüstüsünün orqanizmə, eləcə də həzm sisteminə mənfi təsiri tam aydınlaşdırılır. Orada bir çox bioloji anlayışlar morfoloji anlayışlarla əlaqələndirilir.

8-ci sinfin biologiya dərslərində müasir təlim metodlarının tətbiqi imkanları genişdir. Ona görə də morfoloji anlayışlar müasir təlim metodların tətbiqi ilə öyrədilir.

«İnsan orqanizmi ilə tanışlıq» bəhsində hüceyrə, toxuma, orqan və orqanlar sistemi, onların fəaliyyətindəki əlaqələr öyrədilir və son nəticədə orqanizmin tam bir vəhdətdə olduğu izah edilir. Bu mövzuların tədrisində də müəllim müasir təlim metodlarından istifadə etməklə şagirdlərin morfoloji anlayışları keçmiş bilikləri üzə çıxarılır və yeni anlayışların öyrədilməsinə nail olunur. Bəhsin sonunda şagirdlərin biliyi «Orqanizm» sxemi ilə ümumiləşdirilir.

«Sinir sistemi» bəhsində şagirdlərə onun quruluşu, əhəmiyyəti, vəziyyəti, fəaliyyəti ayrı-ayrı mövzular haqqında anlayışılar, biliklər verilir. Şagirdlərə sinir sisteminə dair morfoloji anlayışları  müəllim müasir metodlar və elektron dərslikdəki material əsasında öyrədir.

Bəhsin tədrisindən sonra müəllim Venn diaqramının köməyi ilə şagirdlərin məməli heyvanlarla insanın daxili orqanlarının quruluşuna dair müqayisə aparmasını təşkil edir. Onlara aşağıdakı tapşırığı verir.

Oxşar əlamətlər

İnsan

Verilmiş şəkillərə diqqətlə baxın onların oxşar və fərqli əlamətlərini ayırın.

Dovşan

 

                                                

                      

               

 

 

 

 

Diaqramın I hissəsində məməli heyvan dovşanın, II hissəsində insanın orqanizminin fərqli əlamətlərini yazır, ortada isə hər ikisində eyni olan əlamətlər göstərilir..

«Vəzilər» bəhsi şagirdlər üçün yeni material olduğundan müəllim ona dair morfoloji anlayışları insert metodu ilə şagirdlərə öyrədir. Əvvəl mövzuya dair məlumat verir, sonra şagirdləri kitab üzərində işlədir.

«Dayaq və hərəkət sistemi» bəhsinin tədrisində müəllim ilk növbədə onun quruluşu, əhəmiyyəti, insan skeleti, sümüyün tərkibi, əzələlərin quruluşu, orqanizmdə gördüyü işi, dayaq-hərəkət sisteminin xəstəlikləri və onların qarşısının alınması tədbirlərinə dair morfoloji anlayışları izah edilir. Mövzular elektron dərsliyin şəkillərinin nümayişi ilə öyrədilir. Müəllim yeri gəldikcə şagirdlərin müstəqil çalışmalar həll etməsi ilə morfoloji anlayışların öyrədilməsinə, təcrübələr aparması şərait yaradır.

«Qan» bəhsində qan hüceyrələrindən tutmuş orqanizmin qan damar sisteminin funksiyası, ürək, onun fəaliyyəti və digər məsələlərə dair morfoloji anlayışlar kimi fəaliyyətlər qanla bağlı morfoloji anlayışlarla əlaqəli  öyrədilir. Bəhsin yeni anlayışlara həsr olunan mövzuları əsasən ənənəvi metodların köməyi ilə həyata keçirilir. Qanın hüceyrələri, tərkibi, qan qrupunun təyin edilməsi, nəbzin sayılması, qan təzyiqinin ölçülməsi, təcrübə və praktik işlərin həyata keçirilməsini öyrədilir. Praktik işlərin hər bir şagird tərəfindən yerinə yetirilməsi yaxşı nəticə verir.

«Tənəffüs» bəhsinin tədrisində müəllim Venn diaqramının köməyi ilə məməli heyvanlarda və insanda tənəffüs üzvlərinə dair morfoloji anlayışları müqayisə etdirir. İnsanda həzm orqanları ilə tənəffüs orqanlarının oxşar və fərqli xüsusiyyətlərini aydınlaşdırılır. Tənəffüs üzvlərinin fəaliyyəti, tənəffüsün tənzimi, orqanizmdə qazlar mübadiləsi prosesinin baş verməsi, onun sinir və humoral tənzimi öyrədilir. Tənəffüs üzvlərinin gigiyenası, xəstəlikləri, onlardan qorunma yolları, tənəffüs pozğunluqlarında ilk tibbi yardımın göstərilməsi qaydaları ilə əlaqəli morfoloji anlayışlar şagirdlərə öyrədilir.

«Həzm sistemi» bəhsində onun quruluşu, fəaliyyəti, fiziologiyası, həzm prosesinin gedişi, qidalanmanın gigiyenası, həzm sisteminin infeksion xəstəlikləri öyrədilir. Mövzuların fəal təlim metod və formaları ilə öyrədilməsi imkanları genişdir.

«Tənəffüs» bəhsinin tədrisində müəllim tənəffüs üzvlərinin quruluşu, funksiyası ilə yanaşı onun xəstəlikləri, xəstəliklərin səbəbləri, qorunma vasitələri kimi bilikləri şagirdlərə öyrədir. Bəhsin sonundakı «Tənəffüs pozulmaları və onun qarşısının alınması» mövzusunun tədrisində normal və pozulmuş tənəffüs proseslərini şagirdlərə izah edərək tənəf­füsün pozulması səbəbləri, onun normallığını saxlamaqda gigiyena qaydalarının gözlənilməsi kimi əhəmiyyətli məsləhətlərini verir. Şagirdlərin bilik və bacarıqlarına istinad edərək tənəffüs pozulmalarında ilk tibbi yardımların göstərilməsi qaydalarını şagirdlərə öyrədir. Bunun üçün müxtəlif oyuncaqlardan, kuklalardan istifadə edilə bilər. Şagirdlər süni tənəffüsün əhəmiyyətini və qaydalarını tam şəkildə öyrənir, praktik olaraq həyata keçirilir.

Tənəffüs sisteminin xəstəliklərinə qarşı mübarizə tədbirlərinin, o  cümlədən siqaret, alkoqol və narkotik maddələrin qəbulu olduğunu əsaslandıraraq onlardan qorunma yollarını da şagirdlərə çatdırılır. Dərs elə qurur ki, orada elə təcrübələr göstərilir. Belə vərdişlərdən uzaq olmaq üçün şagirdlərə mübarizlik, iradəlilik, dözümlülük, cəsarətlilik kimi keyfiyyətlərin aşılanmasının əhəmiyyəti böyükdür.

«Həzm» bəhsi ilə bağlı morfoloji anlayışların tədrisi də müasir təlim metodları ilə həyata keçirilir. Həzm üzvləri, onların funksiyası, orqanizmdə tutduğu mövqeyi, vəzifəsinin öyrədilməsindən əvvəl onun morfoloji xüsusiyyətləri nəzərdən keçirilir. Bəhsin sonundakı «Qidalanmanın gigiyenası və mədə-bağırsaq xəstəliklərinin qarşısının alınması» mövzusu ilə müəllim şagirdlərin həzm sistemi xəstəliklərinin səbəbləri, xüsusiyyətləri, qarşısının alınması tədbirləri, profilaktikası kimi mühüm məsələləri şagirdlərə çatdırlır. Morfoloji anlayışların tədrisində şagirdlərlə daha geniş müsahibənin aparılması faydalıdır. Onların hansı bilik və bacarığa sahib olmalarını müəyyən edən müəllim şagirdlərin biliklərindəki qüsurları da üzə çıxarır, onlara xəstəliklərdən qorunma vasitələrini aşılayır, xəstələnərsə, ruhdan düşməyərək müalicə olunmasına inam hissi yaradılır. Bunu müəllim müxtəlif metodlarla həyata keçirilir.

Fənnin tədrisində şagirdlərin öyrəndiyi morfoloji anlayışlar vaxtaşırı müsahibə yolu ilə möhkəmləndirilir. Həzm orqanlarına dair şagirdlərin biliklərini möhkəmləndirmək məqsədilə aşağıdakı məzmunlu suallardan istifadə olunur:

1. Həzm orqanlarının quruluşu necədir?

2. Tənəffüs orqanlarının quruluşu necədir?

3. Qan-damar sisteminin quruluşunu izah edin.

4. Orqanların quruluşu ilə funksiyaları arasında hansı əlaqələr vardır?

5. Sinir sisteminin quruluşunu təsvir edin.

Mövzularla bağlı morfoloji anlayışların öyrədilməsində şagirdlərin şəkil-sxemlər, qrafiklər işləməsi biliklərin yaddaşda möhkəmlənməsinə xidmət edir. Belə sxemlərə nümunə olaraq hər bir orqanlar sistemini sxemlərinin işlənilməsi vacibdir.

Dərslərdə yeri gəldikcə, şagirdlərin morfoloji bilikləri ümumiləşdirilir, ümumi nəticə çıxarılır. Nəticələrin çıxarılmasında şagirdlərə müstəqillik verilir. Xəstəliklərdən qorunmanın, xüsusilə gigiyena qaydalarının praktik olaraq həyata keçirilməsi istiqaməti daha da gücləndirilir. Şagirdlərin ilk tibbi yardım göstərmək bacarığının tətbiqi önə çə­kilir və onun praktik olaraq həyata keçirilir.

Yeni biliklər verilən dərslərdə daha çox klaster və insert metodlarına, qrup və cütlərlə iş formasına yer verilməlidir. Bəhslərin sonundakı təkrar və ümumiləşdirici dərslərdə təlim xarakterli oyunlara yer verilməsi, Blum taksonomiyasına uyğun gələn sualları hazırlaması və şagirdlərin onları cavablandırılmasına şərait yaradılır.

Fənnin bu cür müasir təlim metodları ilə tədrisi anlayışların, o cümlədən morfoloji anlayışların daha dərindən mənimsənilməsinə, materialın uzun müddət yadda qalmasına kömək edir.

 

 

II FƏSİL. ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏB BİOLOGİYASININ “CANLILARIN QURULUŞU VƏ MÜXTƏLİFLİYİ” MƏZMUN XƏTTİNƏ DAİR MORFOLOJİ ANLAYIŞLARIN ÖYRƏDİLMƏSİNİN İMKAN VƏ YOLLARI

2.1. Fəal təlim metodlarının tətbiqi ilə morfoloji anlayışların öyrədilməsi

 

Məlumdur ki, ənənəvi təlimdən fərqli olaraq, müasir təlim inkişafetdirici təlimdir. Bu təlim şagirdlərdə təfəkkürü inkişaf etdirir, onları düşündürür, axtarışlar aparmağa vadar edir, dərsdə onları fəallaşdırır və şəxsiyyət kimi formalaşmasına kömək edir. Fəal təlim metodlarının tətbiqi zamanı şagirdin psixi xüsusiyyətləri – duyğusu, qavrama qabiliyyəti, xarakteri və dərsə olan meyl və maraqları inkişaf edir. Fəal təlim metodları üçün aşağıdakı əlamətlər səciyyəvidir. O,

–          Şagirdin tədrisdə fəallığını artırır;

–          Müəllimin şagirdlərlə, şagirdlərin bir-biri ilə əməkdaşlığını möhkəmləndirir;

–          Didaktik materiallar və rollu oyunlardan istifadənin imkanlarını genişləndirir;

–          Şagirdlərin işgüzar fəaliyyəti üçün sinifdə öyrədici mühitin yaradılmasına kömək edir;

–          Müəllimin biliyi şagirdlərə hazır şəkildə deyil, onları axtarıcılığa cəlb etməklə öyrənməsini təmin edir;

Metodların bu xüsusiyyətləri şagirdlərə morfoloji anlayışları daha asan, müstəqil olaraq öyrənməsini təmin edir.

Fəal təlim metodları şagirdlərdə bir sıra bacarıq və vərdişləri formalaşdırır və inkişaf etdirir. O, şagirdlərə aşağıdakı keyfiyyətləri aşılayır:

–          Müstəqil düşünməyi, sərbəst fikir yürütməyi, fikrini ifadə etməyi;

–          Özünün və yoldaşlarının fəaliyyətinə qiymət verməyi;

–          Yoldaşları ilə əməkdaşlıq etməyi, başqaları ilə ünsiyyət, yoldaşları arasında iş bölgüsü aparmağı, liderlik bacarığı;

–          Başqalarını dinləməyi, onların fikirlərinə hörmətlə yanaşmağı;

–          Hadisə və predmetin məlum olmayan əlamətlərinin axtarılıb tapılmasına dair ideya, fikir, fərziyyə yürütməyi;

–          Tənqidi düzgün qəbul etməyi, ona münasibət bildirməyi;

–          Təcrübə və biliyini təhlil etməklə məntiqi nəticəyə gəlməyi;

–          Məntiqi və tənqidi təfəkkürünü inkişaf etdirməyi;

–          Fərziyyələrini fakt və sübutlarla izah etməyi, nəticə çıxarmağı.

Bütün bu xüsusiyyətlər şagirdlərin morfoloji anlayışları sərbəst olaraq araşdırma aparmaqla öyrənməsini təmin edir. Şagirdlər təbii obyektləri görür, ona toxunur, quruluşunu, formasını digərləri ilə müqayisə edir, ümumiləşdirir, sistemə salır, biliklərini dərinləşdirir.

Fəal təlim tək savad təlimi deyildir, bütövlükdə fərdin formalaşdırılmasıdır. Fəal təlim şəxsiyyətin cəmiyyət üçün formalaşmasına xidmət edir. O, konkret mövzu ətrafında müxtəlif elm sahələri arasındakı qırılmaz bağları tapmağa, təbiətdəki qanunauyğunluqları, həmçinin təbiət və cəmiyyət hadisələri arasındakı vəhdəti, varlığın bütövlüyünü, tamlığını dərk etməyə imkan verir.

Bu gün fəal təlim metodlarının köməyi ilə məktəbdə hər bir dərs şagird üçün sözün əsl mənasında təfəkkür və intellekt məkanına çevrilməmişdir. Bu məqsədlə müasir təlim metodlarının – interaktiv təlim texnologiyalarının düzgün və məqsədyönlü tətbiqi şagirdlərin biliklərinin, o cümlədən morfoloji anlayışlarının dərinləşməsini təmin edir

Fəal təlim sistemində isə müəllim biliklərin əldə edilməsi yolunda ötürücü rolunu oynayır, şagird lazımi bilikləri müstəqil öyrənir. O, təlim prosesinin fəal iştirakçısına çevrilir. Burada mexaniki yadda saxlamadan fərqli olaraq məlumatın fəal dərk edilməsinə və onun yaradıcı işlənməsinə üstünlük verilir. Şagird təlim prosesinin tam hüquqlu iştirakçısı olaraq təşəb­büskarlıq, işgüzarlıqla biliklərə və bacarıqlara nail olur. Bu isə müəllimdən təlimə yeni formada yanaşmağı tələb edir. Müəllim və şagirdlər bilik, bacarıqları qarşılıqlı işgüzarlıq şəraitində öyrənməli olurlar. Mehribanlıq, şəxsiyyətlərarası hörmət şəraitində qurulan öyrədici mühit şa­girddə özünə, öz qüvvəsinə inamı artırır, problemin həllinə səylə qoşulmasına imkan yaradır. Hər bir predmet və hadisəyə açıq gözlə, yaradıcılıqla yanaşılmasına kömək edir. Bütün bunlar təlim prosesinin səmərəlili­yinin yüksəlməsi, anlayışların, o cümlədən morfoloji anlayışların dərindən dərk edilməsi ilə nəticələnir.

Fəal təlim prosesində şagirdlərdə məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkür formalarının inkişafı yüksək səviyyəyə çatır. Belə ki təsvir et, öyrən, müəyyən et, əlaqəni göstər, nəticəyə gəl, nəticə çıxar kimi tapşırıqlarla məntiqi təfəkkürün inkişafına təkan verilir.

Əhəmiyyətli cəhətlərini tap, meyarları müəyyənləşdir, cədvəldə faydalı və zərərli xüsusiyyətləri aydınlaşdır, oxşar və fərqli əlamətləri göstər, səhvləri müəyyən et, faktları fərziyyələrdən ayır kimi tapşırıqların köməyi ilə şagirdlərdə əqli təfəkkür formalaşdırılır və inkişaf etdirilir.

Şagirdlərin yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirmək məqsədilə fikirləş, şəklini çək, herbari, kolleksiya düzəlt, sxem, qrafik, cədvəli işlə, modelini, maketini quraşdır kimi tapşırıqlardan, yaradıcı işlərdən istifadə edilməsi ilə şagirdlərə morfoloji anlayışların tədrisi səviyyəsi yüksəlir.

Fəal təlimdə müəllim bilikləri öyrənməyə istiqamət verən bələdçi, şagird isə biliyi «kəşf» edən şəxs, tədqiqatçı rolunda çıxış edir.

Fəal təlimdə fəallığın yaranması bir neçə mərhələdən keçir:

– Problemin qoyulması;

– Problemin həll edilməsi şəraitinin yaradılması;

– Tədqiqatın aparılması, fərziyyələrin yürüdülməsi mərhələləri;

Fəal təlimin mərhələlərinə uyğun mexanizm aşağıdakı kimi təşkil edilir:

1. İlk növbədə problem şəraiti yaradılır. Müəllim resursları təqdim etməklə bələdçiliyini həyata keçirir, şagirdlərin müstəqil surətdə problemi həll etmək qabiliyyətlərinin üzə çıxmasına şərait yaradır. 2. Şagirdlər problemin həllinə həvəslə qoşulurlar, bilikləri sərbəst əldə etmək üçün tədqiqata başlayırlar. Müəllimin verdiyi istiqamətə uyğun olaraq axtarışlara qoşulur, fərziyyələr irəli sürür, onların doğruluğunu yoxlayırlar. Bunun üçün müşahidə, müqayisə, təhlil, analiz, sistemləşdirmə aparır, məntiqi nəticə çıxarırlar. Təlimi analoji şəkildə, əməkdaşlıq şəraitində həyata keçirirlər. Fəal təlimdə biliklərin qazanılması məhz belə bir mexanizmlə həyata keçirilir.

Fəal təlimdə dərsin sxemi aşağıdakı kimi planlaşdırılır:

1.       Motivasiya, problemin qoyulması, fərziyyələrin deyilməsi;

2.       Tədqiqatın təşkili (cütlərlə, fərdi, bütün siniflə, qruplarla iş);

3.       Məlumat mübadiləsi;

4.       Məlumatın müzakirəsi;

5.       Nəticələrin çıxarılması, ümumiləşdirmə;

6.       Yaradıcı tətbiq etmə.

7.       Qiymətləndirmə.

Fəal təlimdə ən çox istifadə edilən təşkil formalarından biri qruplarla işdir. Bu formada şagirdlər problemi birgə həll etməyə alışdırılır. Qrupda hüquq bərabərliyi baxımından hər kəsin fikri dinlənilir, fikrini sərbəst söyləmək imkanı yaradılır. Digərlərinin fikirlərinə diqqətlə, hörmətlə yanaşılmalıdır.

Fəal təlimdə müəllim qruplarla işin forma və üsullarına əməl edir. İşin müvəffəqiyyəti üçün müəllim bir sıra prinsiplərə əməl etməlidir. O:

1.       Qrupla işin təşkilini dəqiqləşdirir, qruplarda rolları müəyyən edir, qrup işinin qaydalarını şagirdlərə aydınlaşdırır;

2.       Qrup işində əsas məqsəd müəyyən edilir;

3.       İş üçün lazım olan avadanlıq və material əvvəlcədən hazırlanır, şagirdlərə paylanır;

4.       Qrupla iş qaydalarına riayət edilir.

Dərsin müxtəlif mərhələlərində istifadə olunan fəal təlim metodları çox müxtəlifdir. Lakin dərsin məqsədi mövzunun məzmunu, öyrədiləcək anlayışların xüsusiyyətləri baxımından metodlar seçilir. Morfoloji anlayışların öyrədilməsində daha səmərəli olanlar aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir.

1. Klaster üsulu – «Klaster» sözü ingilis sözü olub, «şaxələnmə» kimi tərcümə olunur. Bu üsulla işləməyin əsas məqsədi şagirdləri fəallaşdırmaq, mövzu ətrafında biliklərinin yada salınmasına nail olmaq, diqqətini yeni anlayışlara möv­zuya yönəltməkdir. Burada mövzulararası, fənlərarası əlaqələrin yaradılmasına diqqət edilir.

«Klaster» üsulu həyata keçirilərkən mövzuya dair bir aparıcı termin lövhənin ortasında yazılır. Bu sözlə bağlı şagirdlərdə hansı assosiasiya yarandığı müəyyənləşdirilir. Müəllim sözləri bir-bir deyir və izah olunmadan lövhəyə şaxələrə yazır. Sonra yazılan sözlər əvvəlki «açar» sözlə əlaqəli olub-olmaması təhlil edilir. Məsələn, müəllim 8-ci sinifdə «İnsan orqanizmi ilə ümumi tanışlıq» mövzusunun tədrisində klaster üsulundan istifadə edir. Əsas söz olaraq «İnsan orqanizmi» götürür, ona dair morfoloji anlayışlar şaxələrə qeyd edilir.

İnsan orqanizmi

Qulaq

Qaraciyər

Ətraf

Ağciyər

Ürək

Burun

Baş

Tük

Dəri

Bağırsaq

Mədə

Böyrəklər

Toxuma

Barmaqlar

Onurğa

Göz

Beyin

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şagirdlər pərakəndə olaraq yazılan insanın orqanlarını sistemləşdirirlər. Müəllim şagirdlərin yazdıqları sözlərin izahını təşkil edir, onları sistemləşdirir və ümumiləşdirir. Şagirdlərə orqanlar sisteminin nə olduğunu izah edir. Aşağıdakı sxemin köməyi ilə orqanizmin hüceyrədən başlayaraq tam orqanizmi əmələ gətirdiyini və onlar arasında vəhdətin olduğunu izah edir.

Hüceyrə ® Toxuma ® Orqan ® Orqanlar sistemi ® Orqanizm

2. «İnsert» üsulunun mahiyyəti ondadır ki, şagirdlər yeni dərsə aid mövzunu oxuyurlar və mətni kodlaşdırırlar. Mətn qabaqcadan müəllim tərəfindən hazırlanır. Mətnin məzmununda əlavə ədəbiyyatdan maraqlı və yeni informasiyadan istifadə edilməlidir. Kodlaşdırma şagirdlər tərəfindən mətnin sol tərəfində hər bir cümlə və ya abzasa müvafiq karandaşla aparılır. Burada tanış olmayan, təzə informasiya – «+» ilə işarələnir, məlum olan informasiya – «v» ilə göstərilir, mətnin aydın olmayan hissələri – «?» işarəsi ilə qeyd olunur, mətnin müəyyən hissəsi ilə razı olmadıqda – «–» işarəsi qoyulur.

Kodlaşma əsasında şagirdlər dəftərlərində cədvəl çəkir və orada çox qısa formada ümumi şəkildə öz fikirlərini qeyd edirlər. Məsələn, 6-cı sinifdə “Çiçəkli bitkilərin əsas orqanları” mövzusunda müəllim abzasları nömrələyir. Şagirdlər nömrələr üzrə cədvəlin xanalarını doldurur.

 

«+»	«v»	«?»	«_»

 

Bu üsul fərdi və ya qrup şəklində aparılır. Şagirdlər tapşırığı yerinə yetirdikdən sonra, müəllim şagirdlərin mətn­də aparılan kodlar əsasında yeni mövzuya aid suallar verir, lazım olan əlavə məlumatı şagirdlərə çatdırır. Şagirdlər üçün mövzu tam aydınlaşdırılır.

Biologiyadan morfoloji anlayışların öyrədilməsində Blum taksonomiyası strategiyası üzrə tədrisin təşkili daha səmərəlidir. Belə ki, şagirdlərə dü­şün­dürücü, inkişafetdirici, idrak prosesinin inkişafını təmin edən suallar verilir. Şagirdlərin məntiqi və tənqidi təfəkkürünü, əqli inkişafını inkişaf etdirən suallar tərtib edilir. Bu metodda aldığı, anladığı biliklərin şa­gird tərəfindən yoxlanılması, qiymət­ləndirilməsi, inkişaf etdirilməsi və tətbiqi nəzərdə tutulur.

Müəllim sualları qurarkən mövzuya uyğun morfoloji anlayışların izahına diqqət edir. Belə sualları məqsəd və vəzifələrinə görə bir neçə qrup təşkil edir.

Hafizəni yoxlayan suallar. Belə suallar mövzulararası əlaqəni özündə əks etdirir. Məsələn, insan kursunda «Qan» bəhsini keçərkən «Hüceyrə», «Toxuma» mövzularından keçilənlər yada salınır. Hüceyrənin hissələri hansılardır? Qan hüceyrələrini sayın, quruluşunu izah edin. Qan təşkil olunduğu toxumanın forması nəyə oxşayır?

-           Qiymətləndirici suallar. «Sümüyün quruluşunun onun funksiyası ilə hansı əlaqəsi var?» Kalsium duzlarının sümükdə olmasının əhəmiyyəti nədir?

-           Təhliledici və analizedici suallar. Məsələn, qurbağa ilə balığın quruluşunda hansı oxşarlıqlar mövcuddur? Sinir sisteminin quruluşu orqanizmlər mürəkkəbləşdikcə necə dəyişmişdir?

-           Sintezedici suallar. Baş beyin onurğa beyinlə nə ilə fərqlənir? Şərti və şərtsiz refleslərin oxşar cəhətləri hansılardır?

-           Tətbiqi suallar. Məsələn, “Quşlar” mövzusunun necə sxemləşdirmək olar? Qidanın köhnəliyini görüşünə görə necə təyin etmək olar?

-           Çevirmə və interpretasiya sualları. Məs. Yapaqlar tikana nə üçün çevrilmişdir? Vegetativ çoxalma orqanları necə dəyişilmişdir?

Şagirdlərə veriləcək suallar sistemləşdirilir və ümumiləşdirilir. Suallar qoyularkən əvvəlcə sadə, asan, get-gedə çətin suallara keçmək şagirdlərin onları cavablandırmasında əsas amillərdəndir. Belə suallar şagirdlərin məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürlərinin və müs­təqilliklərinin inkişafına kömək edir.

Biologiyadan, morfoloji anlayışların tədrisində təlim xarakterli didaktik oyunlardan istifadə edilməsi şagirdlər üçün çox maraqlı və əyləncəli olur.

Didaktik oyunlara rollu oyunlar, müzakirə oyunları, yarış-oyunlar və əyləncəli oyunlar aiddir. İnsan kursunun tədrisində mövzulara və şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğun gələn təlim xarakterli oyunlardan istifadə edilməsi müsbət nəticə verir. Belə oyunlar təlimin səviyyəsinə müsbət təsir göstərir, şagirdlərin elmə marağını artırır. Biologiyanın tədrisndə bioloji krossvordlardan, çaynvord­lardan, rebuslardan və başqa oyunlardan istifadə edilməsi morfoloji anlayışların öyrənilməsini asanlaşdırır, onların dərsdə yorulmasının qarşısını alır, biliklərin hafizədə uzun müddət qalmasını təmin edir. Şagirdlər oyunda qalib gəldikdə sevinir, daha həvəslə çalışma və tapşırıqları həll edir. Uduzanlar isə daha çox oxumaqla biliklərə yi­yələnməyin, qalib gəlməkdə rolunu dərk edir, ciddi oxumağa səy göstərirlər. Beləliklə, onlarda yarış xarakterli bacarıqlar formalaşır, daha çox öyrənmək meyli inkişaf edir, bilik uğrunda rəqabət yaranır.

Problemə məktəb kollektivlərinin, xüsusilə biologiya müəllimlərinin münasibəti öyrənildi. Biologiyanın tədrisində fəal təlim metodlarının tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsi vəziy­yəti müşahidə edildi. Bunun üçün iki yoldan istifadə edildi.  Bir tərəfdən metodiki, pedaqoji ədəbiyyatda verilən məktəb təcrübələrinə dair yazılı mənbələr təhlil edildi. Digər tərəfdən məktəblərdə problemin həlli vəziyyəti ilə bağlı dərslər dinlənildi. Ümumtəhsil orta məktəb şagirdləri və müəllimləri ilə sorğu aparıldı, onların yazılı və şifahi cavabları təhlil edildi, ümumi vəziy­yəti müəyyənləşdirildi.

Biologiyadan morfoloji anlayışların müasir təlim metodlarının tətbiqi ilə öyrədilməsinə dair nəşr olunmuş əsərlərdən məlum oldu ki, Bakı şəhəri 7, 9, 49, 53 saylı məktəblərində və başqalarında interaktiv təlim metodlarına münasibət müsbət olub, morfoloji anlayışların şagirdlərə öyrədilməsinə ciddi yanaşılır. Məktəblərin əksəriyyətində xüsusilə morfoloji anlayışların öyrədilməsi, fəal təlimlə tədrisi o qədər də qaneidici olmadı. Biologiya müəllimlərinin də bəziləri fəal təlim metodları ilə dərs deməyə səy göstərmiş, onun üstünlüklərini başa düşmüşlər. Buna baxmayaraq biologiya dərsləri tamamilə fəal təlim metodları əsasında morfoloji anlayışların öyrədilməsi müasir tələblərə uyğun həyata keçirilmir. Səbəbləri aydınlaşdırmaq məqsədilə biolo­giya müəllimlər və şagirdlərlə  arasında anket sorğusu aparıldı. Şagird və müəllimlərdən suallara şifahi və yazılı cavablar alındı. Cavablar sistemə salındı və ümumiləşdirildi. Biologiya dərslərində iştirak edildi, dərslər dinlənildi, müşahidələr aparıldı. Anket sorğusu həyata keçirildi. Suallar əsasən aşağı sinif şagirdlərinə verildi:

6-cı sinif şagirdləri üçün əsasən bitkilərin morfoloji quruluşuna dair suallar verildi.

1.       Yarpağın quruluşu necədir?

2.       Meyvələrin quruluşu və formasına görə sistemləşdirin.

3.       İnsanda həzm üzvlərinin quruluşu necədir?

7-ci sinif üçün suallar:

1.       Suda yaşayan heyvanların quruluşu necədir və onun suda yaşamaqla nə əlaqəsi var?

2.       Quşların quruluşu digər xordalılardan necə fərqlənir?

3.       Bitki fəsilələrinin adları quruluşu ilə necə əlaqələnir.

8-ci sinif üçün suallar:

1.       İnsan toxumaları quruluşuna görə necədir?

2.       Görmə orqanının quruluşunu izah edir.

3.       İnsanın skeletini təşkil edən sümüklərin quruluşu necədir?

Sualları Bakı şəhərinin məktəb (44, 51, 53 saylı) və şagirdləri cavablandırırdılar. Şagirdlərin cavabları toplanıldı və təhlil edildi. Onlar bitki, heyvan və insana dair morfoloji anlayışlarına dair cavablarında bir qədər səthiliyə yol vermişlər. Bunun səbəbi odur ki, məktəblərin əksəriyyətində hələ də ənənəvi dərslər keçilir, müəllimlər ənənəvi təlim metodları ilə işləyirlər. Morfoloji anlayışların öyrədilməsində fəal təlim metodlarının tətbiqinə, şagirdlərin müstəqilliyinə, təcrübə, müşahidə və laboratoriya işlərinin təşkilinə əhəmiyyət vermirlər. Şagirdlərin cavablarını ümumiləşdirərək belə bir nəticəyə  gəlindi ki, bəzi məktəblərdə müəllimlər fəal təlimlə dərsləri təşkil edir, şagirdlərin sərbəst, müstəqil elm öyrənmələrinə imkan yaradırlar. Belə məktəblərdə biologiya dərslərində anlayışların, o cümlədən morfoloji anlayışların öyrədilməsinə diqqət edirlər. Lakin belə məktəblərin sayı azdır. Digər məktəblərdə problemin həlli vəziyyəti haqqında müsbət fikir söyləmək çətindir. Morfoloji anlayışlara dair şagirdlərin bilikləri səthi olmuşdur. Onlar orqanizmlərinin quruluşunu, orada gedən prosesləri zəif bilir və onu öyrənməyə meyl göstərmirlər.

Müəlimlər üçün sorğuda aşağıdakı suallardan istifadə edildi:

1.       Biologiyanın morfoloji anlayışları hansı metodlarla öyrədirsiniz?

2.       Morfoloji anlayışların öyrədilməsinin əhəmiyyəti nədir?

3.       Morfoloji anlayışların izahına hansı siniflərdə daha çox yer verilir?

4.       Problemin həllində hansı çətinliklərlə qarşılaşırsınız?

5.       Problemin həllinə dair təkliflərinizi verin.

Müəllimlərlə sorğuların cavablarını təhlil etdikdə məlum oldu ki, bəzi müəllimlər fəal təlim metodlarını öyrənir, onu öz tədris işlərində həyata keçirməklə morfoloji anlayışları öyrədir. Onlar bu barədə müzakirələrdə iştirak edirlər, müsahibələr aparır və fəal təlimin tətbiqi ilə morfoloji anlayışların öyrətməyə çalışırlar. Bir qrup qabaqcıl biologiya müəllimləri isə fəal təlimlə dərslərin aparılmasının morfoloji anlayışların öyrədilməsinin əhəmyiyətini izah edir, onu tədrisdə həyata keçirirlər. Bəzi müəlilmlər fəal təlimin nəzəri məsələlərini öyrənir, lakin işdə onu tətbiq etməyə çəkinirlər. Digər qrup müəllimlər isə fəal təlim metodlarını tətbiq etməklə morfoloji anlayışların öyrədilməsinə tənbəllik edirlər. Öyrəndikləri və vərdiş etdikləri ənənəvi metodlara daha çox yer verirlər. Bütün bu cavablardan belə bir nəticəyə gəlindi ki, məktəblərdə morfoloji anlayışların öyrədilməsi fəal təlimə keçilməsi vəziyyəti o qədər də qənaətbəxş deyildir. əksəryiyət müəllimlər biologiyanın tədrisində fəal təlim metodları ilə morfoloji anlayışların öyrədilməsinin imkan və yollarını dərk etməkdə çətinlik çəkirlər. Bəzi müəllimlər isə fəal təlimin nəzəri məsələlərini yaxşı anlayır, tətbiqi yollarını bilmədiklərindən onun tətbiq etmirlər. Müəllimlərin bir hissəsi morfoloji anlayışların fəal təlimlə tədris edilməsinə səthi yanaşırlar.

Müəllimlərin fəal təlimlə bağlı suallara cavablarının ümumiləşdirilməsindən aşağıdakı nəticələr əldə edildi. Cavablardan məlum oldu ki, məktəblərdə biologiyanın tədrisində morfoloji anlayışların fəal təlimi metodları ilə öyrədilməsi problemi həll olunmamışdır. Bu iş məktəblərdə qənaətbəxş olmamışdır. Tədqiqat nəticəsində aydın oldu ki, məktəblərdə müəllimlər problemin həllinə az əhəmiyyət verirlər, onun mahiyyətini anlamır və üstünlüklərini dərk etmirlər. Bəzi müəllimlər problemi nəzəri məsələlərinin yaxşı bilsə də tətbiqi yollarına bələd deyillər Ona görə də bu sahədə müəllimlərə metodik köməyin,elmi-pedaqoji ədəbiyyatın yazılmasının əhəmiyyəti böyükdür. Məktəblərin bəzilərində bu işə az əhəmiyyət verilir, yalnız açıq dərslərdə fəal təlimlə dərskeçilir. Bəzi məktəblərdə fəal təlim metodlarının dərslərdə tətbiqi ilə morfoloji anlayışların öyrədilməsi kimi vacib bir işə laqeyd yanaşırlar. Lakin bu gün şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərindəki dəyişikliklər, onların informasiya bolluğunda yaşamaları, elm və texnikada gedən inkişaf tədrisin fəal təlimlə həyata keçirilməsini tələb etdiyindən bu sahədə müəllimlərə kömək edəcək əsərlərin yazılmasına, tədqiqatların aparılmasına diqqət artırılmalıdır.

 

2.2. Problem baxımından bitkilərə dair morfoloji anlayışların öyrədilməsi

 

Müstəqilliyinə qovuşmuş, suveren dövlətçiliyini bərqərar etmiş Azərbaycan Respublikası iqtisadi-mədəni həyatın bütün sahələrində olduğu kimi, təhsil quruculuğunda da islahatlar yolu ilə inamla addımlayır.

Respublikamızda dövlət təhsil siyasəti milli təhsilin dünya standartlarına uyğun, milli zəmin və ümumbəşəri dəyərlər, demokratik, humanist prinsiplər üzrə qurulur.

Təlim metodu – müəllim və şagirdlərin qarşılıqlı fəaliyyət sistemi olan, müxtəlif vasitələrdən istifadə etməklə təlim prosesində didaktik vəzifələrin həllinə xidmət etməkdir.

Təlim metodları şagirdlərə bilik və bacarıq vermək və biliyin mənimsənilməsi yoludur. Biliyi verən, idraka təsir edən müəllim, qəbul edən, mənimsəyən şagirddir.

Müzakirə - seçilmiş mövzu və ya məsələ ətrafında ideyaların, məlumatların, təəssüratların, tənqidin, təkliflərin qarşılıqlı mübadiləsidir (2, s. 53). Müzakirə fəal təlimdə ən çox istifadə olunan metodlar qrupudur. Müzakirənin təşkili bir sıra vəzifələri həyata keçirir:

-           Problemi həll temək, həlli yolunu tapmaq, qərar qəbul etmək bacarığının formalaşdırılması;

-           Müzakirə etmək bacarığının formalaşdırılması, tolerantlığın aşılanması;

-           Fəal dinləmə mədəniyyətinin formalaşdırılması;

-           Mənbələrlə işləmək bacarığının formalaşdırılması;

-           Mövqeyi məntiqi təqdim etmək bacarığının formalaşdırılması;

-           Məntiqi və tənqidi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi;

-           Fərdi, cütlərlə, qruplarla işləmək bacarığının formalaşdırılması;

-           Şifahi nitqin inkişafı.

Müzakirə aşağıdakı məqsədlərə nail olmaq üçün aparılır:

-           Anlayış və ideyaların yoxlanılması və aydınlaşdırılması;

-           Məlumat və ideyaların təşkil olunması və birləşdirilməsi;

-           Analoqların, oxşarlıqların, fərqlərin tədqiq olunması və alternativ həlli yollarının axtarılıb tapılması;

-           Razılığa gəlməyə nail olunması.

Müzakirənin bəzi üstün cəhətləri aşağıda göstərilmişdir:

-           Müxtəlif nöqteyi-nəzərlərin söylənilməsinə imkan verir;

-           Şagirdləri sadə görünən situasiyaların mürəkkəbliyindən xəbərdar edir;

-           Qarşılıqlı ünsiyyətə yardım göstərir;

-           Müəllim-şagird münasibətini yaxşılaşdırır;

-           Sinifdə demokratik mühit yaradır;

-           Dialoq aparma bacarığını təcrübədən keçirməyə imkan verir.

Qrup şəklində müzakirə zamanı iştirakçılar bir-birini dinləməyi, ardıcıllıqla danışmağı, başqalarının fikrinə hörmətlə yanaşmağı, reqlamentə riayət etməyi öyrənirlər.

Biologiyanın tədrisində müzakirə metodunun tətbiqində əsas məqsədlərdən biri bioloji anlayışların öyrədilməsidir. Fənlərin tədrisində müzakirə metodlarının tətbiqində əsas məqsəd anlayışları şagirdlərə öyrətməkdir. Biologiyanın tədrisində də bioloji anlayışların öyrədilməsində müzakirə metodu müəllimlərin köməyinə gəlir.

Biologiya elminin anatomiya: morfologiya, fiziologiya, sitologiya, histologiya kimi sahələri olduğundan onun anlayışları da müxtəlif  olur. Onları sitoloji, histoloji, morfoloji, anatomik, fizioloji, ekoloji, tibbi-gigiyenik olmaqla bir sıra qruplara bölünür. Onların öyrədilməsində müzakirə metodlarının tətbiqini təmin edir.

Biologiyanın məzmunu fənn kurikulumunda 4 məzmun xətti: Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi; Bioloji proseslər; İnsan və onun sağlamlığı; Canlılar və ətraf mühit istiqamətində verilir (1, s. 49).

Birinci məzmun xətti canlıların quruluşu və müxtəlifliyinə dair mövzularda daha çox morfoloji, canlının quruluşunu əks etdirən anlayışlar yer almışdır. Morfoloji anlayışlar müzakirə açılaraq öyrədildikdə daha asan mənimsənilir, dərsin intensivliyi yüksəlir, onlar uzun müddət yadda qalır. Canlıların: mikroorqanizm, bitki, heyvan, insanın quruluşunu əks etdirən anlayışlara daha çox yer verilir. Belə anlayışlara bədənin fomrası, onun hissələri (baş, gövdə, ətraflar), onların quruluşuna dair anlayışlar daxildir. Anlayışlar tədricən inkişaf etdirilir və biliklərə çevrilir. Onların daha yaxşı mənimsənilməsində müasir təlim metodları, xüsusilə müzakirə metodları mühüm rol oynayır. Müzakirə mteodunda əsas vasitə suallardır. Anlayışların öyrədilməsində verilən suallara bir sıra tələblər qoyulur. Suallar:

-           Aydın, konkret olmalı;

-           Anlayışın tapılmasına imkan yaratmalı;

-           Anlayışın quruluşunu əks etdirməli;

-           Sadə cümlələrlə qurulmalı;

-           Başa düşülən, şagirdlərin yaş və bilik səviyyələrinə uyğun olmalı;

-           Şagirdlərin məntiqi və yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirməli;

-           Anlayışı tam əhatə etməli;

-           “Hə”, “yox” cavabı olmamalı;

-           Geniş, əhatəli cavablara imkan yaratmalıdır.

Biologiyanın tədrisində müzakirə metodunun tətbiqini tələb edən morfoloji anlayışların öyrədilməsinə imkan verən mövzular çoxdur. Bunlara canlıların (bakteriyalar, göbələklər, şibyələr, bitkilər, heyvanlar, insan) quruluşuna dair mövzular aiddir. Hər bir orqanizmin  quruluşu, forması, onun orqanlarının quruluşuna dair məsələlərin müzakirə metodunun tətbiqi ilə öyrədilməsi mümkündür.

6-cı sinifdə biologiyadan əsasən canlıların quruluşu öyrədildiyindən onun mövzularının əksəriyyətində morfoloji anlayışlara dair imkanlı mövzular çoxdur. Problem baxımından belə imkanlı mövzulara “Bitkilərin vegetativ orqanları”, “Bitkilərin generativ orqanları”  tədris vahidlərinin mövzularını misal göstərmək olar (5, s. 74-76).

“Bitkilərin generativ orqanları” adlı tədris vahidinin birinci mövzusu “Çiçək” adlandırılmışdır. Mövzunun tədrisində çiçəyin quruluşu və onun hissələri şəkil üzrə verilir. Onların təbii çiçək və ya onun şəkli üzərində  göstərməklə izah edilməsində müzakirə metodundan istifadə edilir. Bunun üçün aşağıdakı suallar verilir:

11.   Çiçək hansı hissələrdən ibarətdir?

12.   Dişiciyin hissələri hansılardır?

13.   Çiçəyin ləçəklərinin nə əhəmiyyəti var?

14.   Ləçəkləri necə müəyyən etmək olar?

15.   Kasa yarpağının quruluşu necədir?

16.   Çiçək yatağına nələr daxildir?

17.   Tozcuq hansı hissələrdən ibarətdir?

18.   Erkəkciyin hansı hissələri vardır?

19.   Tozluğun quruluşu necədir?

20.   Dişiciyin ağızcığı hansı fomradadır?

 

Verilmiş suallar ali bitkilərin çiçəyinin öyrənilməsini asanlaşdırır, mənimsəməni yaxşılaşdırır. Fəslin ikinci mövzusu “Çiçək qrupları” kimi verilmişdir. Mövzu canlıların quruluşunu təsvir edir; Canlıların ətraf mühitlə və bir-birilə əlaqəsini izah edir kimi alt standartlarını reallaşdırmalıdır.

Mövzunun tədrisi məqsədi  çiçək qruplarının quruluşunu təsvir edir. Çiçək qruplarının bitki və təbiətdə əhəmiyyətini izah edir kimi müəyyənləşdirilir.  

Dərsdə əsasən müzakirə, anlayışın çıxarılması, sual cavab və başqa üsullar tətbiq edilir.

Kollektiv, qruplarla və fərdi iş formaları təşkil edilir.

Resurslara çiçək qruplarına aid şəkil, rəngli kağızlar, plastilin, kibrit çöpləri, İKT, ensiklopediya, yapışqan və s. aiddir.

Dərs motivasiya ilə başlayır. Lövhədə tək və qruplarda yerləşən müxtəlif çiçəklər qarışıq halda göstərilir. Müəllim şagirdlərdən soruşur: - Lövhədəki şəkillərdə nə görürsünüz?

Şəkillər onlardakı tək və qruplar halındakı çiçəklər nəzərə alınaraq lövhədə 2 hissəyə ayrılır.

Müəllim şagirdlərə sualla müraciət edir: Bəs çiçəklər hansı əlamətə görə 2 yerə ayrıldılar?

Tədqiqat sualı.  Hansı çiçək qrupları var və onların bitkilər üçün və təbiət üçün əhəmiyyəti nədir?

Tədqiqatın aparılmasında  şagirdlər 4 qrupa bölünür, onlara iş vərəqləri üzrə  maraqlı suallar verilir. İş vərəqlərində müzakirə suallarına geniş yer verilir.

İş vərəqi 1.

Sualların yerinə lazımi anlayışları qeyd edin.

İş vərəqi 2.

Cədvələ uyğun cavablarla işləyin

Çiçək qrupunun adı	Çiçək qrupunun təsviri	Çiçək qrupuna aid olan bitkilər
Sadə çətir
Mürəkkəb çətir
Sadə salxım
Mürəkkəb salxım
Süpürgə
Sadə sünbül
Mürəkkəb sünbül
Qıça
Başcıq
Səbət
Qalxan

 

İş vərəqi 3.

Uyğunluğu müəyyən edir.

Ççiək qrupları                                      Yalnız dişicikli çiçəkləri olur

Səbət    Eyni uzunluqda saplaqları olan çiçəklər bir nöqtədən çıxır

Qıça              Üzüm

Süpürgə                  Bağayarpağı

Sadə çətir                Çovdar

Sadə sünbül            Sarğı

Mürəkkəb salxım              Əsas çiçək oxu dəyirmi və ətləşmişdir

Sadə salxım            Uzun əsas çiçək oxu üzərində saplaqlı çiçəklər növbə ilə düzülür

Başcıq           Tozlandırıcı həşəratları cəlb edir

Mürəkkəb sünbül              Müxtəlif uzunluqda saplaqları olan çiçəklər ümumi çiçək oxunda eyni səviyyədə yerləşir

Mürəkkəb çətir                 Çəltik

Qalxan          Yerkökü

 

İş vərəqi 4

Verilmiş anlayışlardan istifadə etməklə krossvord qurun.

1.       Sadə salxım; 2.Qarğıdalı; 3.Üçyarpaq yonca; 4.Sadə sünbül; 5.Mürəkkəb sünbül; 6.Sarğı; 7. Mürəkkəb salxım; 8.Sadə çətir; 9. Armud; 10.Mürəkkəb sünbül; 11. Vələmir.

İnformasiya mübadiləsi və müzakirəsi mərhələsində hər qrupdan bir nəfər nümayəndə işi təqdim edir. Qruplar bir-birinin işləri ilə tanış olurlar, suallar ətrafında müzakirələr aparılır:

-           Çiçək qrupu nədər ibarətdir?

-           Hansı bitkilərin çiçəkləri qrup halında yerləşir?

-           Belə çiçək qrupları necə adlanır?

-           Çiçək qruplarının bitki üçün əhəmiyyəti nədir?

Müəllim şagirdlərə verdiyi müxtəlif suallar əsasında cavabları ümumiləşdirir və onlarla birlikdə nəticə çıxarır.

Müəyyən qaydada, ümumi zoğda, bir-birinin yanında qrup halında yerləşən çiçəklər çiçək qrupu əmələ gətirir. Qrup halında toplanmış çiçəklər əsas ox adlanan zoğa birləşir. Çiçəklər əsas oxa qısa və ya uzun çiçək saplaqları vasitəsilə birləşir. Çiçək qrupları sadə və ya mürəkkəb ola bilər. Sadə çiçək qruplarında çiçəklər bilavasitə çiçək oxuna, mürəkkəb çiçək qruplarında isə əsas oxun şaxələrinə birləşir. Sadə çiçək qruplarına salxım, çətir, qıça, başçıq, sünbül, səbət, qalxan aiddir. Mürəkkəb çiçək qruplarına isə mürəkkəb salxım, süpürgə, mürəkkəb sünbül, mürəkkəb çətir aiddir. Çiçək qruplarının əhəmiyyəti:

4.   Çiçək qruplarında adətən xırda çiçəklər toplanır ki, bu da onlara tozlandırıcı həşəratları cəlb etməyə kömək edir.

5.   Qruplarda, toplanmış çiçəklər tək yerləşən çiçəklərə nisbətən yaşıl yarpaqların arasında daha yaxşı nəzərə çarpır.

6.   Sallanan çiçək qrupları hava cərəyanının təsiri altında asanlıqla yellənir və tozcuqların səpilməsinə səbəb olur (3. S.101-103).

Yaradıcı tətbiqetmədə şagirdlərə rəngli kağızlardan və ya tullantı məhsullarından (kağız, butulka, platsmas qablar, lentlər, sellofanlar və s.) çiçək qruplarını işləyin.

Qiymətləndirmə

qrup meyar	I	II	III	IV
Çiçək qruplarını təsviretmə
Hər bir çiçək qrupuna aid olan bitkilərdən nümunələr göstərmə
Çiçək qruplarının bitki üçün əhəmyiyətini izahetmə
Təqdimat
Əməkdaşlıq
Yekun

 

Dərslərdə müzakirə metodunun tətbiqi şagirdlər tərəfindən anlayışların dərindən mənimsənilməsini, onlar arasındakı əlaqələrin dərk edilməsini asanlaşdırır. Biliklərin uzun müddət yadda qalmasına təminat verir. Bu isə təlimin keyfiyyətini artırır, şagirdlərin bilik və bacarıqlarını inkişaf etdirir.

Sinif: VI mövzu: Yarpaqların xarici quruluşu. Yarpaqların düzülüşü.

Standart: 1.1.2 Canlıların quruluşunu və müxtəlifliyini təsvir edir.

Məqsəd: Yarpağın xarici quruluşu,zoğ üzərində düzülüşünü,damarlanmasını təsvir edir.

İnteqrasiya: F:2.2.1,2.2.2

Təlimin metod və üsulları: Beyin həmləsi,Venn diaqramı, klaster, suallar

İş üsulu: Kiçik qruplarla iş, kollektivlə iş.

Resurslar: marker,yarpaqların xarici quruluşunu əks etdirən tablolar,sinif otağında olan bitkilər,iş vərəqləri, yarpaq kolleksiyası

Dərsin mərhələləri

I.  Motivasiya

Aşmaz-uşmaz

Yerə düşsəm beli sınmaz

Əynində yaşıl donu

Damarları görsənir. (yarpaq)

Uşaqlar, sizcə bu tapmacanın cavabı nədir?

Tətqiqat sualı: Yarpağın xarici quruluşu və forması necədir?

II. Tətqiqatın aparılması: Şagirdlər 3 qrupa bölünür və qruplar qarşısına problem qoyulur və həlli təklif edilir.

İş vərəqi 1. Qarşınızdakı otaq bitkisinə diqqətlə baxın. Sizcə onun yarpaqları neçə hissədən ibarətdir  və hansılardır?

İş vərəqi 2. Nümunədəki yarpaqların damarlanmasını nəzərdən keçirin. Bu damarlanmalar bir- birindən necə fərqlənir?

 

 

 

 

 

İş vərəqi 3.Verilmiş tablolardakı bitki yarpaqlarının zoğ üzərindəki düzülüşünü nəzərdən keçirin. Bu düzülüşlər sizcə necə adlanır və onların fərqi nədir?

Qrupların tədqiqatına 10 dəqiqə vaxt verilir.

III. İnformasiya mübadiləsi. Bu mərhələdə qrupda işləyən şagirdlər bir-biri ilə ünsiyyət quraraq əməkdaşlıq edir, informasiya mübadiləsi aparır.Tədqiqatlarının nəticələrini sinif  qarşısında təqdim edirlər.

IV.İnformasiya müzakirəsi. Suallarla müzakirə açılır.

Yarpaq hansı hissələrdən ibarətdir?  Yarpaq damarlanmaları bir- birindən necə fərqlənir? Yarpaqların zoğ üzərində hansı düzülüş formaları vardır?

V. Ümumiləşdirmə və nəticə. Müəllim diqqətini tədqiqat sualına yönəldərək şagirdlərin cavablarını ümumiləşdirir.

Yarpağın xarici quruluşu. Yarpaqlar yarpaq ayasından və saplaqdan təşkil olunmuşdur. Yarpaq ayası- əksər bitkilərdə saplaq vasitəsilə zoğa birləşir. Saplağın əsas funksiyası yarpağı işığa çıxarmaq və maddələrin hərəkətini təmin etməkdir.

Bəzi bitki yarpaqlarında saplaq olmur. Belə yarpaqlara oturaq yarpaqlar deyilir. Oturaq yarpaqları- kətan, qərənfil, aloye kimi bitkilərdə müşahidə etmək olar. Yarpağın saplağının gövdə ilə birləşən nisbətən genişlənmiş aşağı hissəsi yarpaq əsası adlanır. Yarpaq əsasında bəzi hallarda çıxıntı şəklində iki kiçik yarpaqcıq- yarpaq altlıqları yerləşir.

Yarpaq növləri. Saplaq üzərində müxtəlif sayda yarpaq ayası ola bilir. Əgər saplaq üzərində bir yarpaq ayası varsa,belə yarpaqlar sadə, bir neçə aya olarsa , mürəkkəb yarpaqlar adlanır. Sadə yarpaqlara tozağacı, günəbaxan, palıd və s. bitkilər aiddir. Mürəkkəb yarpaq lələkvari, barmaqvari və üçər yarpaqlara bölünür.

Zoğ üzərində yerləşmə ardıcıllığına yarpaq düzülüşü deyilir. Zoğ üzərində düzülüşünə görə yarpaqlar-növbəli,qarşı-qarşıya və topalı olur. Növbəli düzülüşdə hər bir buğuma bir yarpaq birləşir. Qarşı- qarşıya düzülüşdə hər bir buğum üzərində bir-birinin qarşısında yerləşən yarpaqlar olur. Qarğagözü, oleandr, qatırquyruğu bitkilərinin hər buğumunda üç və daha artıq yarpaq birləşir. Belə olduqda topalı düzülüş adlanır.

Yarpaq boyunca damarların keçməsinə yarpaq damarlanması deyilir. Bir neçə damarlanma tipi ayırırlar:

-paralel damarlanma-iri damarlar yarpaq ayasında bir-birinə paralel keçir (buğda,qamış)

-qövsvari damarlanma-ayanın hər bir damarı (mərkəzindəkindən başqa) qövs şəklində əyilir.

torvari damarlanma-yarpaq ayasını tor şəklində əhatə edir.

VI. Yaradıcı tətbiqetmə. Müxtəlif materiallardan istifadə etməklə "Fəsillər ərzində yarpaqların xarici quruluşunun dəyişilməsi" haqqinda təqdimat hazırlamaq

VII. Qiymətləndirmə. Qrupların fəaliyyəti aşağıdakı meyarlar üzrə aparılır.

Meyarlar Qruplar	I	II	III
Tərtibat
Təqdim etmə
Vaxtdan səmərəli istifadə
Əməkdaşlıq
Ümumi nəticə

 

2.3.Heyvanlar və insanın quruluşu və müxtəlifliyinin öyrədilməsi metodikası

VII Sinif . Mövzu: Quşlar sinfi.

Standartlar: 1.1.2. Canlıların quruluşunu təsvir edir. 4.1.1. Canlıların ətraf mühitlə və bir-biri ilə əlaqəsini izah edir.

Məqsəd: Quşların xarici quruluşunu təsir edir. Quşların ətraf mühitlə və bir-biri ilə əlaqəsini izah edir.

İnteqrasiya. c-2.1.7. Canlı aləmin müxtəlifliyinin səbəblərini şərh edir.

Dərsin tipi: İnduktiv

İş forması: Qruplarla iş, kollektivlə iş

İş üsulları: Beyin həmləsi, Venn diaqramı, təqdimat.

Resurslar: İş vərəqləri, dərslik, markerlər, şəkillər, İKT vasitələri

Dərsin mərhələləri

I. Motivasiya. Şəkildə gördükləriniz və eşitdiklərinizi təsvir edin.

Bunlar hansı şəraitdə yaşayırlar? Quş, lələk, quş, yuvası, dimdik və s. şəkillər verilir.

Tədqiqat sualı. Quşların  xarici və daxili necədir, onların ətraf mühitdə, bir-biri ilə hansı əlaqələri var?

II. Tədqiqatın aparılması. Şagirdlər qruplara bölünür:

I qrup: Verilmiş mətnə əsasən balıqlarla quşların həyat tərzi, xarici quruluşu arasındakı fərqli və oxşar xüsusiyyətləri Venn diaqramı əsasında təqdimat hazırlayın.

II qrup. Mətnə əsasən quşların amfibilər arasındakı fərqli və oxşar xüsusiyyətləri cədvəldə qeyd edin:

Əlamətlər	Amfibilər	Quşlar
Həyat tərzi
Bədən forması, quruluşu
Dəri örtüyü
Hərəkət
Yayılması

 

III qrup: Sürünənlərlə quşlar arasındakı fərqli və oxşar xüsusiyyətləri mətnə əsasən sxemdən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.

III. Məlumat mübadiləsi. Şagirdlərə təqdim olunmuş tapşırıqlar lövhədən asılır. Hər qrupdan 1 nümayəndə tapşırığı təqdim edir.

IV. Məlumatın müzakirəsi. Müəllim təqdimatdan alınan cavablara əsasən şagirdlərin mülahizələrini əsaslandırmağa sövq edir.

V. Ümumiləşdirmə və nəticələr. Müəllim tədqiqat sualına qayıdaraq quşların bir sıra xüsusiyyətlərinə görə digər onurğalılardan fərqləndiklərini ümumiləşdirir. Quşların dərisi quru olub, üzəri lələklərlə örtülüdür, dəri vəzlərindən məhrumdurlar, ön ətraflar qanada, çənələr dimdiyə çevrilmiş və dişləri reduksiyaya uğramışdır. Ön ətraflarda üç barmaq qalmışdır. Arxa ətraflarında pəncə lüləsi əmələ gəlmiş və 4 barmaqlıdır. Quşların nəfəs borusunda səs telləri əmələ gəlmiş və səs çıxarmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Bala doğmaqla çoxalan nümayəndəsi yoxdur. Canlılar aləmində qida zəncirində xüsusi halqa təşkil edirlər.

VI. Yaradıcı tətbiqetmə

Ev tapşırığı. Yaşadığımız zonaya endemik olan quşlar haqqında məlumat toplamaqla krossvordu həll edin.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VII. Qiymətləndirmə. Şagirdlərin bilik və bacarıqları meyarlar əsasında qiymətləndirilir

 

Qruplar Qiymətəndirmə meyarları	I qrup	II qrup	III qrup
Fikri ifadə etmə
Təqdimat
Əməkdaşlıq
Fəallıq

 

VIII sinif. Mövzu Görmə orqanımız

Standart: 1.1.2. İnsan orqanizminin təşkil səviyyələrini təsvir edir. 2.1.1.İnsan orqanizmində baş verən bioloji prosesləri izah edir.

Məqsəd:  Görmə orqanının quruluşunu təsvir edir.  Görmə orqanında baş verən bioloji prosesləri izah edir.

Üsul və  metodlar: Beyin həmləsi, təqdimat, əqli hücum

İş forması: Böyük və kiçik qruplarla iş

İnteqrasiya: İnformatika, riyaziyyat

Resurslar: Dərslik, iş vərəqləri, şəkillər, kompüter, proyektor

Dərsin mərhələləri

I.   

Müşahidə edilir

Rəngləri seçir

Üç hərflə ifadə olunur

Sifətdə yerləşir qoşa orqandır

?

Motivasiya: Gözdən əlil şəxslərin fəaliyyət şəkilləri göstərilir. Onların nə üçün belə hərəkət etdikləri soruşulur. Motivasiyada şagirdlərə anlayışın əlamətləri verilir, onun tapılması təklif olunur.

 

 

 

 

 

 

 

Tədqiqat sualı: Görmə orqanının quruluşu necədir və görmə prosesi necə baş verir?

II.Tədqiqatın aparılması: Şagirdlər 3 qrupa bölünür və һәr bir qrupa ayrı-ayrı iş vərəqləri paylanılır. İş vərəqlərindəki tapşırıqları yerinə

yetirmək tapşırılır.

İş vərəqi 1.

1.    Görmə orqanımız olan gözün həyatımızda nə kimi rolu var?

2.    Buraxılmış nöqtələrin yerinə hərflər qoyaraq sözləri tamamlayın.

a..liz..or, uz..da..ör.., L.za, d..ğu, e...k, k..p.., y..ın..gö..ə, ç..göz...luk

İş vərəqi 2

1.  1.Görmə orqanımızı qorumaq üçün nələrə əməl etməliyik?

2. 2.Oxlarla işarələnmiş yerlərdə gözün köməkçi aparatının hissələrinin adını yazın.

İş vərəqi 3

1.Aşağıdakı şəkillərə (gözə qara çəkilməsi, zəif işıqda kitab oxumaq, yaxından televizora baxmaq, nəqliyyatda və uzanmış kitab oxuyan və s.) diqqət edərək pis və yaxşı vərdişlərə uyğun şəklin qarşısında qeyd aparın.

2.Gözün görməsinə təsir edən müsbət və mənfi vərdişləri qeyd edin:

Müsbət vərdişlər	Mənfi təsir edən vərdişlər
·       ·       ·       ·	·       ·       ·       ·

 

III. İnformasiya mübadiləsi. Tədqiqat başa çatdıqdan sonra qruplar öz işlərini lövhədən asırlar və hər bir qrupun lideri öz qrupunun işinin nəticələrini təqdim edir.

IV.  Informasiya müzakirəsi. Müəllim suallarla sinfə müraciət edir.

1 . Insanın görmə orqanının quruluşu  necədır?

2.    Görmə orqanı hansı hissələrdən ibarətdir?

3.    Gözün köməkçi aparatının funksiyası nədən ibarətdir?

2. Gözlərimizi qorumaq üçün nələrə əməl etməliyik?

V. Ümumiləşdirmə və nəticə.  Mövzu aşağıdakı sxem əsasında ümumiləşdirilir

 

Gözün quruluşu

Köməkçi aparat

Qaş, kirpik, göz yaşı vəzisi, göz qapağı

Göz alması

Qüzehli qişa, torlu qişa, buynuz qişa, damarlı qişa, ağlı qişa, bəbək, büllur, şüşəyəbənzər cism, görmə siniri, sarı ləkə, kor ləkə

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    VI. Yaradıcı tətbiqetmə: Görmə orqanlarının xəstəlikləri, onların səbəbləri və bu xəstəliklərdən qorunma yolları barədə layihə hazırlayın. Layihənin planı aşağıdakı kimi qurula bilər.

Layihənin mövzusu: Gözün quruluşu və funksiyası

Plan

1.   Giriş

2.   Gözün quruluşu

3.   Görmənin mexanizmi

4.   Gözün xəstəlikləri və onların profilaktikası

5.   Gözün gigiyenası

6.   Nəticə

7.   Mənbələr

VII. Qiymətləndirmə. Qrupların işi aşağıdakı meyarlar əsasında qiymətləndirilir.

 

	I qrup	II qrup	III qrup
Əməkdaşlıq
Təqdimetmə
Vaxtdan səmərəli istifadə
Nizam-intizam
Tərtibat
Ümumi bal:

 

Fərdi qiymətləndirmə meyarlar: Gözün quruluşunu təsviretmə. Gözün görmə prosesini izahetmə. Şagirdlərin bilik və bacarıqları aşağı, orta, yüksək və ən yüksək səviyyələr üzrə qiymətləndirilir.

 

2. 4. Pedaqoji eksperimentin nəticələri

 

Biologiyanın tədrisində fəal təlim ilə morfoloji anlayışların öyrədilməsinin metodlarının tətbiqi əhəmiyyəti, səmərəli yollarını təsdiq etmək üçün pedaqoji eksperiment təşkil edildi. O, üç mərhələ üzrə aparıldı. İlk növbədə məktəblərdə problemin həlli vəziyyətini öyrənən müəyyənedici mərhələ həyata keçirildi. İkinci mərhələ əsas mərhələ olmaqla problemə dair metodika hazırlandı, müəllimlərə çatdırıldı. Onlar eksperimentin təşkili qaydaları  ilə tanış edildilər. Üçüncü mərhələdə artıq hazırlanmış metodikanın sınaqdan keçirilməsi işi başlandı.

Fənnin tədrisində fəal təlim metodlarından istifadə etməklə morfoloji anlayışların öyrədilməsinin şagirdlərin bilik keyfiyyətinə, bacarıq və vərdişlərinə təsirini aydınlaşdırmaq məqsədilə pedaqoji eksperiment üçüncü, sınaq mərhələsi təşkil edildi.

Eksperimentin təşkili üçün əvvəlcədən Bakı şəhərinin 45, 51,  53 saylı və digər məktəblərində, kontrol və eksperimental siniflər müəyyən edildi. Həmin siniflərdə sınaq dərslərin təşkili günü, tarixi müəyyənləşdirildi. Fənn müəllimlərinin köməyi ilə kontrol siniflərdə ənənəvi dərslər aparıldı. Yəni dərs fəal təlim metodları ilə təşkil edilmədi və mövzular yalnız ənənəvi metodlarla aparıldı. Morfoloji anlayışların dərindən öyrədilməsi nəzərə alınmadı. Ona görə də şagirdlər dərsdə  passiv dinləyici mövqeyində oldular.

 Eksperimental siniflərdə isə şagirdlərin müstəqilliyi artırıldı. Fəal təlim metodları tətbiq edildi, laboratoriya işləri həyata keçirildi, morfoloji anlayışların öyrədilməsi və yadda qalmasına xüsusi diqqət edildi.

Hər iki sinifdə eyni suallarla şagirdlərə müraciət olundu və şifahi cavablar alındı. Suallar aşağıdakı kimi qoyuldu:

1.       İnsan hüceyrəsi ilə heyvan hüceyrəsinin oxşar və fərqini göstərin.

2.       Bitki və insan hüceyrəsinin fərqini izah edin.

3.       İnsan hüceyrələrinin formalarını təsvir edin.

4.       Hüceyrələrin quruluşu ilə onların funksiyası arasındakı asılılığı göstərin.

Suallara verilən cavablar toplandı, təhlil edildi. Təhlilə  əsasən şagirdlərin bilikləri qiymətləndirildi. Nəticə aşağıdakı cədvəllə (Cədvəl 2.3.1.). ümumiləşdirildi

                                                                               Cədvəl 2.3.1.

«Hüceyrənin quruluşu» mövzusunun fəal təlim metodları ilə tədrisi

Siniflər	Kontrol sinif 8a – 8q	Eksperimental sini 8b – 8c
Şagirdlərin sayı	58	57
Qiymətlər: Əla                 Yaxşı                 Kafi                Qeyri-kafi	2 31 15 10	7 40 8 2
Müvəffəqiyyət faizlə	82,5	97, 5
Keyfiyyət faizlə	66,5	83,5

 

Cədvələ əsasən demək olar ki, dərsi fəal təlim metodlarının tətbiqi ilə yerinə yetirmiş eksperimental sinif şagirdləri mövzuya dair morfoloji anlayışların daha yaxşı mənimsəmişlər. Bu da onu göstərir ki, proqramın və dərsliklərin imkanlarına uyğun olaraq mövzular fəal təlim metodları ilə tədris edildikdə mənimsəmə asanlaşır, morfoloji anlayışlar digər anlayışların öyrənilməsinə kömək edir.

8-ci sinifdə “Qan və qan dövranı» bəhsinin sonunda «Qan xəstəlikləri və qanaxmalar zamanı ilk yardım» mövzusunu keçməzdən qabaq 4 sinfin ikisi 8^a və 8^b sinifləri kontrol, 8^b və 8^q sinifləri isə eksperimental sinif kimi müəyyənləşdirildi. Dərsi keçərkən kontrol siniflərdə ümumi məlumat, şifahi şərh, tablo və şəkil üzrə söhbətlə ənənəvi metodlarla təşkil edildi.Morfoloji anlayışların dərindən öyrədilməsi nəzərə alınmadı.

Eksperimental siniflərdə isə klaster, Blum toksonomiyası, qrupla iş metod və formalarının tətbiqi ilə dərs aparıldı. Burada  morfoloji anlayışların öyrədilməsi ön plana keçirildi. Onlara dair praktik iş verildi. Sonda şagirdlərdən morfoloji anlayışların mənası, mahiyyəti soruşuldu. Kontrol infin şagirdlərinə isə mövzu adi qaydada tədris edildi.

Eksperimentin təşkilindən belə bir nəticə əldə edildi ki, dərsdə morfoloji anlayışların öyrədilməsində Onlarda həyat üçün lazım olan bacarıq və vərdişlər formalaşır. Eksperimentdən belə qənaətə gəlindi ki, biologiyanın tədrisində mümkün olan fəal təlim metodlarından tələb olunan laboratoriya işlərinin həyata keçirilməsində geniş istifadə edilməlidir. Hər bir mövzunun tədrisi üçün müəllim morfoloji anlayışları müəyyən etməli, əvvəlcədən istifadə edəcəyi metodu seçməlidir.

 

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR

 

Müasir dövrdə təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsinin amillərindən biri morfoloji anlayışların  tədrisi, şagirdlərin müstəqilliyinin artırılmasıdır. Problemin yüksək səviyyədə həlli yollarına fəal təlim metodlarından yerində, lazımınca istifadə edilməsidir. Təlimin məqsədi təkcə bilikləri dərinləşdirməklə məhdudlaşmır, eyni  zamanda şagirdlərin fənnə maraq və meylinin artırılması, peşə seçməkdə onlara kömək edilməsidir. Ən əsası, şagirdlərin həyat üçün vacib olan bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi, hərtərəfli inkişafa malik şəxsiyyət kimi formalaşmasıdır.

Tədqiqatdan aşağıdakı nəticələr əldə edildi:

1.       Biologiyanın bioloji obyektlər üzrə morfoloji anlayışların öyrədilməsi imkanları genişdir.

2.       Biologiyanın proqram və dərsliyində morfoloji anlayışların öyrədilməsinə dair mövzular salınmışdır.

3.       Məktəblərdə fənnin morfoloji anlayışların öyrədilməsi vəziyyəti qənaətbəxş deyildir.

4.       Elmi-metodik ədəbiyyatda problemin həlli öz əksini tapmamış, problemin həllinə dair tədqiqatlar aparılmamış və müəllimlərə kömək edəcək əsərlər çap olunmamışdır.

5.       Orta ümumtəhsil məktəblərində biologiyanın tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsində fəal təlim metodlarının tətbiqi şagirdlərin bilik keyfiyyətinə, gənclərin hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət kimi formalaşmasına müsbət təsir göstərir.

6.       Fənnin tədrisində mövzu ilə bağlı morfoloji anlayışların öyrədilməsində fəal təlim metodlarının tətbiqinə əhəmiyyət verilmir.

Gəldiyimiz nəticələrlə yanaşı problemin həllinə dair bir sıra təkliflər işlənildi:

1.       Biologiyanın tədrisində morfoloji anlayışların öyrədilməsi işinə ciddi yanaşılmalı;

2.       Morfoloji anlayışların tədrisinin səmərəli təşkilində fəal təlim metodlarından istifadəyə geniş yer verilməlidir.

3.       Problemin tam həllinə məktəblərdə biologiyanın tədrisində şərait yaradılmalı, məktəb rəhbərliyi bu işə diqqəti artırmalıdır.

4.       Biologiyanın tədrisində fəal təlim metodlarının tətbiqi ilə morfoloji anlayışların öyrədilməsinə dair metodik ədəbiyyatlar yazılmalı və pedaqoji kollektivlərə çatdırılmalıdır. 

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1.   Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün biologiya fənni üzrə təhsil proqramı (kurikulumu), Bakı, 2013.

2.   Hüseynov Ə.M., Məhərərmov Ə.M. “Biologiyanın tədirsi metodikası”. Bakı, 2003

3.   Babayev M.Ş., Məcidov M.M. Biologiyanın tədrisi metodikası. Bakı, Çaşıoğlu, 2008

4.   Hüseynov Ə.M., Məhərrəmov Ə.M. Biologiyanın tədrisinin elmi və metodik əsasları. Bakı, 2015.

5.   Seyidli Y., Əhmədbəyli X., Əliyeva N. Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi üçün biologiya fənni üzrə dərslik. Bakı, 2017.

1.       Salahov Ə., Əliyev F. Biologiyanın tədrisi üsulu. Bakı, 1970, 160 s.

2.       Babayev M.Ş., Hüseynov Ə.M., Məcidov M.M. Biologiyanın tədrisi metodikasından mühazirələr. Bakı, 1998, 193 s.

3.       Səmədov A. İnsan anatomiya, fiziologiya və gigiyenası fənninin tədrisi prosesində dərsin effektivliyinin artırılmasına dair. //Kimya və biologiyanın tədrisi. Bakı, 1973, № 4, s. 51-54

4.       Məmmədova G. İnsanın anatomiyası, fiziologiyası və gigiyenası fənni üzrə əməli məşğələlər. Bakı, 1973, 93 s.

5.       Məmmədova G. Anatomiya, fiziologiya və gigiyena kursunun tədrisində müstəqil işlərin təşkilinə dair. //Kimya və biologiyanın tədrisi. Bakı, 1985, № 1, s. 31-37.

6.                 Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün biologiya fənni üzrə təhsil proqramı (kurikulumu), Bakı, 2013.

7.            Hüseynov Ə.M., Məhərərmov Ə.M. “Biologiyanın tədrisi metodikası”. Bakı, 2003

8.            Babayev M.Ş., Məcidov M.M. Biologiyanın tədrisi metodikası. Bakı, Çaşıoğlu, 2008

9.            Hüseynov Ə.M., Məhərrəmov Ə.M. Biologiyanın tədrisinin elmi və metodik əsasları. Bakı, 2015, səh. 51-60.

10.        Seyidli Y., Əhmədbəyli X., Əliyeva N. Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi üçün biologiya fənni üzrə dərslik. Bakı, 2017, s. 74-76.

11.   Əliyev F.C. Biologiyanın tədrisi üsulları. Bakı, APİ, 1976, 144 s.

12.   Fəal təlim metodlarına giriş kursu üzrə treninq materialları (Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi). Bakı, 2002, 40 s.

13.   Fəal təlim metodlarına giriş üçün tövsiyələr (Məktəb müəllimləri üçün). Bakı, 2000, 24 s.

14.   Fəal təlim və məktəb rəhbərliyi. Bakı, 2001, 24 s.

15.   Fəal təlim və məktəb rəhbərliyi. I cild. Bakı, 2001, 34 s.

16.   Fəal təlim və məktəb rəhbərliyi. II cild. Bakı, 2001, 43 s.

17.   Hacıyeva H.M., İbrahimova X. Botanikanın tədrisində fəal təlim metodlarından istifadə. // ADPU-nun elmi xəbərləri. Bakı, 2004, № 1. s. 18 – 24.

18.   Hacıyeva H.M. Təbiətşünaslığın tədrisində fəal təlim metodlarının tətbiqi. // ADPU-nun elmi xəbərləri. Bakı, 2004, № 2. s. 48–52.

19.   Hüseynov Ə.M. Məhərrəmov Ə.M. Biologiyanın tədrisi metodikası. Bakı, 2003. 151 s.

20.   Hüseynov Ə. Orta məktəb biologiya tədrisinin təkmilləşdirilməsinin başlıca istiqamətləri və optimal təşkili yolları. Bakı. 1997, 150 s.

21.   Hüseynov Ə.M., Məhərərmov Ə.M. Biologiya tədrisinin elmi və metodik əsasları. Bakı, 2015, 167 s.

22.   Hacıyeva H.M., Məhərrəmov Ə.M., Əhmədova Z.Z. Orta ümumtəhsil məktəblərində biologiyanın tədrisində təkamül anlayışlarının öyrədilməsi, Bakı, 2010, 176 s.

23.   Hacıyeva H.M., Abduyeva S.M. Ümumtəhsil orta məktəblərində bitkilər kursunun tədrisində fizioloji anlayışların öyrədilməsi. Bakı, 2009, 43 s.

24.   Hacıyeva G.N. Biologiyanın tədrisi metodikasından mühazirələr. Bakı, 2016, 304 s.

25.   Əmrulla Paşayev “Azərbaycan məktəbi” jurnalı, 2011-ci il, №2

26.   Məlikov R., Nəcəfli T. Tarixin interaktiv təlimi. Bakı, 2002, 127 s.

27.   Mehdizadə M. Ümumtəhsil məktəblərində təlim-tərbiyə prosesinin təkmilləşdirilməsi yolları. «Maarif» nəşriyyatı. Bakı, 1982, 381 s.

28.   Əlizadə Ə. Müasir Azərbaycan məktəbinin psixoloji problemləri. Bakı, Pedaqogika, 2004, 432 s.

29.   Mehrabov A.O. Müasir təhsilin konseptual probelmləri. Bakı, Mütərcim, 2010, 516 s.

30.   Paşayev Ə.X., Rüstəmov F.A. Pedaqogika. Yeni kurs, Bakı, Elm və təhsil, 2010, 464 s.

31.   Seyidov Ə. Pedaqogika tarixi. Bakı, 1968.

32.   Salahov Ə., Əliyev F. Biologiyanın tədrisi üsulu. Bakı, 1970.

33.   Kazımov N.M., Həşimov Ə.Ş. Pedaqogika. Bakı, 1966.

34.   Korsunskaya V.M. və b. Ümumi biologiya dərsləri. Bakı, 1981.

35.   Babayev M., Hüseynov Ə., Mustafayev Q., Babayeva L., Əliyeva R. Ümumi biologiya. 10–11-ci siniflər. Ümumtəhsil məktəbləri üçün dərslik. Bakı, Marif, 2003, 352 s.

36.   Biologiya proqramı. Bakı, 2002.

37.   Yolçuyev Ə. Didaktik material nədir. //Azərbaycan məktəbi, № 5, Bakı, 2002.

38.   Анастасова Л.П. Самостоятельные работы учащихся по общей биологии. Москва, 1989.

39.   Короткова Л.С. Красновидова С.С. Дидактические материалы по общей биологии. Москва, 1982.

40.   Мишина Н.В. зАдание для самостоятельной работы по общей биологии. Москва, 1982.

41.   İmaməliyev Ə. Biologiya kabineti necə olmalıdır. //Kimya və biologiyanın tədrisi, № 2, 1989.

42.   Sadıqov A. Biologiya dərslərində didaktik kartoçkalardan istifadə təcrübəsindən № 3, 1980.

43.   Hüseynov B. Biologiya kabinetlərinin zənginləşdirilməsi üçün yerli materialların hazırlanması. //Kimya və biologiyanın tədrisi, № 4, 1978.

44.   Tağıyev T. Biologiya dərslərində şagirdlərin biliyinin yoxlanılmasında kartoçkalardan istifadə. //Kimya və biologiyanın tədrisi, № 1, 1977.

 

45.   Лисовский В.Т., Дмитриев А.В. Личность студента. Ленинград. Изд-ва ЛГУ, 1974, 183 с.

46.   Подласый И.П. Педагогика. Москва, Высшая школа, 2007, 540 с.

47.   Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Мищенко А.И., Шиянов Е.Н. Педагогика, Москва, Школа-Пресс, 2000, 512 с.

48.   Столяренко Л.Д. Основы психологии. Ростов Н/Д: Феникс, 2003, 672 с.

49.   Джуринский А.Н. История педагогики. Москва. «Владос». 1999, 432 с.

50.    Константинов Н.А., Е.Н.Медынский, М.Ф.Шабаева. История педагогики. Москва. Просвещение, 1982, 447 с.

51.   Педагогика народов мира. Москва. ПОР, 2001, 576 с.

52.   Методологические проблемы развития педагогической науки (Под ред. П.Р.Атутова, М.Н.Скаткина, Я.С.Турбовского) М.: Педагогика, 19985, 240 с.

53.   Общие основы педагогики (Под. ред. Ф.Ф.Королева и В.Е.Гмурмана). М.: Просвещение, 1967, 391 с.

54.   6.Очерки истории педагогической науки в СССР (1917-1980) (Под ред. Н.П.Кузина, М.Н.Колмаковой) М.: Педагогика, 1986, 288 с.

55.    Проблемы методологии, педагогики и методики исследований (Под ред. М.А.Данилова и Н.И.Болдырева). М.: Педагогика, 1971, 352 с.

56.   Шваб Д. Настольная книга для преподавателей биологии. М., Просвещение, 1974.

57. Васильева Г.С. Межпредметные связи школного курса биологии// Педагогическое мастерство материалы III Междунар. Науч.Конф. Москва, июнь, 2013, с.72-78

58. Верзилин Н.М., Корсунская В.М. Общая методика преподавания биологии. М: Просвещение, 1983, 384 с.

59. Мягкова А.Н., Комиссаров Б.Д. Методика обучения общей биологии. М: Просвещение, 1983, 287 с.

60. Путюков Ю.А. Основы педагогической технологии. М: Просвещение, 2001, 181 с.