Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Məhsulları Emal Sənayesinin Problemləri və İnkişaf Perspektivlərı

 

İXTİSARLAR VƏ İŞARƏLƏR

 

AB              Avropa Birliyi

ABŞ            Amerika Birləşmiş Ştatları

ASC            Açıq Səhmdar Cəmiyyəti

FAO           Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qida və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı

HACCP      Hazard Analysis Critical Control Points

IFAD          Beynəlxalq Kənd Təssrüfatı İnkişaf Fondu

MDB          Müstəqil Dövlətlər Birliyi

MMC         Məhdut Məsuliyyətli Cəmiyyət

QİK            Qeryi İşlək Kreditlər

ÜDM          Ümumi Daxili Məhsul

ÜMM         Ümumi Milli Məhsul

 

MÜNDƏRİCAT

Giriş...........................................................................................................3

I  FƏSİL. AZƏRBAYCANDA KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARI EMALI SƏNAYESİNİN İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİNİN NƏZƏRİ-METODOLOJİ ƏSASLARI.

1.1. Kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesinin aqrar sektorun inkşafında rolu.11

1.2. Kənd təsərrüfatı məhsulları emalı sənayesinin yaranması və təkamülün nəzəri əsasları.....................................................................................................................23

II FƏSİL. AZƏRBAYCANDA KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARI EMAL SƏNAYESİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİNİN TƏHLİLİ.

2.1. Azərbaycanda  kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı sahəsində, mövcud vəziyyət......................................................................................................32

2.2. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sahəsi üzrə istehsal sahələri bazarının və xidmətlərlə təminatın vəziyyəti...............................................................................42

III FƏSİL. AZƏRBAYCANDA KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARININ EMAL SƏNAYESİNDƏ SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ FORMALARI.

3.1. Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sənayesinin müasir şəraitdə hədəfləri...51

3.2. Kənd təsərrüfatı məhsulları emalı sənayesinin maliyyələşdirmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi........................................................................58

3.3. Aqrar sahəyə investisiya qoyuluşlarını onun emal sənayesinə təsirinin təkmilləşdirilməsi yolları. .......................................................................................65

Nəticə ......................................................................................................................74

İstifadə olunan ədəbiyyat siyahısı ..........................................................................78

 

 

 

 

 

GİRİŞ

Mövzunun aktuallığı:  Son yarıməsrlik bir dövr ərzində kənd təsərrüfatı istehsalının sənaye texnologiyası vasitəsilə inkişafı bir sıra iqtisadi əlaqələrin yaranmasına təkan vermişdir. Ayrı-ayrı tarixi inkişaf mərhələlərində  isə iqtisadi əlaqələr əks etdirdikləri  mövcud istehsal münasibətləri kimi müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalmışdır. 1990-cı illərdə ictimaiyyətdə bir sıra siyasi-sosial və iqtisadi-sosial böhranlar kənd təsərrüfatı sektoruna və iqtisadiyyatın digər ayrı sahələrinə pis mənada təsir göstərmişdir.Bu məqamda kənd təsərrüfatı istehsalına təşviq edilməsi, büdcənin yetərsiz potensialı və kənd təsərrüfatı sektorunun ərzaq məhsullarına olan tələbatının pisləşməsi və kənd təsərrüfatında iqtisadi göstəricilərin pisləşməsi ilə bağlı tədbirlərin görülməsi prosesi davam etmişdir.

Problemin qoyuluşu və öyrənilmə səviyəsi:kənd təsərrüfatının sənaye emalı ilə mütənasib inkişafını təmin edən formalardan ən səmərəlisi hesab edilən kənd təsərrüfatı istehsalının sənaye təməli üzərində qurulmasının zəruri edən kənd təsərrüftaı məhsulları emal sənayesi üzrə müəssisələrin yaradılması, iqtisadi əlaqələrdə mübadilə və sosial-iqtisadi münasibətlərinin inkişafı, ölkədə həyata keçirilən transformasiya xarakterli islahatlar bu sahə üzrə əsaslı dəyişikliklərin gerçəkləşməsinə səbəb olmuşdur. Aqrar sahə üzrə bazar münasibətlərinin inkişafı, ticarətin libarellaşdırılması özlüyündə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının ümumi fəaliyyətinin genişlənməsinə, daxili bazarda yerli istehsalın xüsusi çəlkisinin artmasına gətirib çıxarmışdır.

Kənd təsərrüfatında əmək bölgüsünün fərdi istehsal sahələrinin təmərküzləşməsi və öz növbəsində ixtisaslaşmasına şərait yaratmaqla kənd təsərrüfatının emalı sənayesi başda olmaqla bir sıra maddi istehsal sahələri ilə fəaliyyətinin yaranmasına gətirib çıxardı. Daha sonralar isə kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin müxtəlif formalarının sənaye, xidmət və digər istiqamətlərdə inteqrasiyalaşması və kooperasiyalaşması prosesi baş verdi. Nəhayət  bir sıra müəssisə və istehsal bölmələri arasında əlaqələr, kooperasiyalaşma bütöv sistemlər arasında əməkdaşlıq zəminində son məhsulların hazırlanması üçün ayrı-ayrı xammalların istehsala və və yaxud xidmətlərin göstərilməsi baxımından daimi təsərrüfat əlaqələri formalaşmağa başladı. kənd təsərrüfatı ilə başqa sahələr arasında istehsal iqtisadi əlaqələrin formalaşması ümumilikdə aqrar sferanın və kənd təsərrüfatının funksional məqsədlərində  bir sıra dəyişikliklərin olması zərurətini yaratdı. Sadaladığımız bütün bu məsələlər uyğun şəkildə göstərmək olar ki, tədqiqat işi bu mənada aktual hesab  edilir.

Tədqiqatın məqsədi və vəzifələri: Araşdırmanın məqsədi kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sənayesinin formalaşması və inkişafı ilə bağlı elmi və nəzəri məsələləri araşdırmaq, bu sahədə mövcud vəziyyəti təhlil etmək və problemlərin aradan qaldırılması ilə bağlı çatışmazlıqları müəyyən etmək və təkmilləşdirməkdir. Bu məqsədlər üçün aşağıdakıları əhatə edən müəyyən vəzifələri yerinə yetirmək lazımdır:

·        kənd-təsərrüfatı məhsulları emal sənayesinin nəzəri-metodoloji əsaslarının müəyyən edilməsi ;

·        ölkəmizdə  kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı sahəsində, mövcud olan durumun təhlili ;

·        kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sənayesinin müasir şəraitdə hədəfləri ;

·        kənd-təsərrüfatı məhsulları emal sənayesinin inkişafının əsas inkişaf üçün məqsədəuyğun istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi ;

·        kənd təsərrüfatı məhsulları emalı sənayesinin maliyyələşdirmə ilə bağlı bəzi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi ;

·        aqrar sfera üzrə investisiya qoyuluşlarını onun emal sənayesinə təsirinin təkmilləşdirilməsi yollarının təhlili

Tədqiqatın obyekti və predmeti:Bu araşdırmanın obyektini ölkə iqtisadiyyatının tərkib hissəsi olan aqrar sferanın kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesi və bu sahə çərçivəsində fəaliyyət göstərən  mxtəlif təsərrüfat qurumları, predmetini isə kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesinin formlaşması və eyni zamanda inkişaf perspektivlərinin müəyyənləşdirilməsi  təşkil edir.

Tədqiqat metodları: Bu metodları iqtisadi reallığın elmi şəkildə mənimsənilməsi ilə bağlı ümumi yanaşmanı özündə əks etdirir. ümumi fəlsəfi metodoloji bazanı, eləcə də iqtisadiyyatın tədqiqinin dünyagörüşünün metodoloji əsasını ifadə edir. ümumi metodlardan ən hiss olunan təzə və iqtisadi aspektlərin qarşılıqlı əlaqəsini iqtisadi nəzəriyyənin bütün inkişaf mərhələlərində özünü əks etdirir.

Lokal metodlar isə ümumi metodlardan fərqli olaraq daha çox konkret alət və üsullar vasitəsi kimi çıxış edir. Lokal metodları vasitəsilə iqtisadi sistemin bu və ya digər tərəflərinin və onların arasındakı qarşılıqlı əlaqə təhlil edilərək spesifik metodlar, həm də bununla yanaşı, universal metodlar tədqiq edilir. Bunlara aşağıdakılar aiddir :

İnduksiya və deduksiya. induksiya xüsusi faktlardan ümuminin çıxarılması, deduksiya isə ümumi də xüsusiyə hərəkəti sxemi ifadə edir. Bu metodların reallaşmasının konkret nümunəsi kimi istehsalı haqqında empirik məlumatlar,  qiymətlərin dinamikası, işsizlik  və ümumilikdə bütün bu proseslərlə bağlı ümumi nəticələrin istifadə edilməsini göstərə bilərik.

Ümumiləşdirmə- Bu metod tədqiq edilən bir sıra məsələlər üzrə  ümumiləşmiş yekun nəticələri ifadə edir.

Sadaladığımız metodlarla yanaşı, geniş yayılmış və ən vacib hesab edilən metodoloji yanaşmalar kimi pozitivist, dialektik, sintetik metodlar çox üstünlük təşkil edir.  Pozitivist yanaşma xüsusi metodoloji əsaslandırmaya ehtiyacı olmayan və konkret elmlərin verdiyi biliklər vasitəsilə özünə əks etdirən pozitivizm fəlsəfəsinin əsasını təşkil edir.

Dialektik yanaşma isə daha çox zahirən gizlin və dərin səbəb nəticə əlaqələrini aşkar edilməsini özündə əks etdirir.

Tədqiqatın informasiya bazası:Mövzunu araşdırarkən rus, türk dilində olan məlumatlar, statistik göstəricilər, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi, Dövlət Statistika Komitəsi, İqtisadiyyat Nazirliyi və digər tədqiqat mərkəzləri və qurumlarının statistik və analitik şərhləri,məlumatları eyni zamanda veb saytlarnın və digər internet resurslarından istifadə edilmişdir.

Tədqiqatın məhdudiyyətləri: mövzu ilə bağlı olaraq tədqiqat üçün nəzəri və bəzi metodik informasiya bazasında müəyyən çatışmazlıqlar vardır.

Nəticələrin elmi-praktiki əhəmiyyəti:Araşdırmada elmi-praktiki bir

yenilik olaraq, aşağıdakıları əhatə edir:

• kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında dövlətin aqrar siyasətinin rolu müəyyən edilməsi;

• kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı və istehsalının maliyyələşdirilməsində istehsalın və iqtisadi əlaqələrin inkişafının maliyyələşdirilməsi mexanizmləri;

• iqtisadiyyatın inkişafında emal olunmuş kənd təsərrüfatı məhsullarının rolunu öyrənilməsi;

• tarixi dövrdə istehsal və emal müəssisələri arasında əlaqələrinin formalaşdırılması və bu istiqamətdə keyfiyyət dəyişiklikləri;

• İstehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının rəqabət qabiliyyətinə təsir göstərən amillər araşdırılmışdır.

Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti tədqiqat işində əks olunan məsələlərin ölkəmizdə kənd təsərrüfatı istehsalında sənaye müəssisələrinin işləməsi üçün metodik vasitə kimi istifadə edilə bilməsi və bu sahədə əlaqələrin tənzimlənməsi ilə bağlıdır.

Dissertasiya işinin strukturu və həcmi: Dissertasiya işi quruluşuna nəzər saldıqda giriş, 3 fəsil, 8 paraqraf, 84 səhi nəticə və təklif, ədəbiyyat siyahısı, eyni zamanda istinad edilən mənbələrdən ibarətdir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I FƏSİL . AZƏRBAYCANDA KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARI EMALI SƏNAYESININ INKŞAF PERSPEKTİVLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİNİN NƏZƏRİ-METODOLOJİƏSASLARI

 

1.1. Kənd Təsərrüfatı  Məhsulları  Emalı Sənayesinin Yaranması və Təkamülün Nəzərı Əsasları

Kənd təsərrüfatı və ümumiyyətlə, hər bir ölkənin iqtisadiyyatının formalaşmasında və davamlı inkişafında aqrar sektor çox vacib rol oynayır. Bu baxımdan kənd təsərrüfatının davamlı inkişafını təmin edilməsi baxımından kənd təsərrüfatı istehsalının ən effektiv forması olan kənd təsərrüfatı istehsalının sənaye əsaslı məhsulların emalı və bu mənada iqtisadiyyatın ümumi inkişafı üçün kənd təsərrüfatı və sənaye məhsullarının yaradılması və inkişafıdır.

Kənd təsərrüfatının ən mühüm vəzifəsi emal sənayesinin qida və xammaldan səmərəli istifadə edərək əhalinin ehtiyaclarını ödəməkdir. Bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi kənd təsərrüfatında iqtisadi əlaqələrin yaxşılaşdırılmasına, elmi və texnoloji inkişafı sürətləndirməyə, ümumiyyətlə kənd təsərrüfatı sektorunda elmi səviyyənin yüksəlməsinə, ümumiyyətlə aqrar sektorunun inkişafınən bir sıra amillərinə yaxşı təsir göstərməsinə səbəb olur.

          Bir sıra iqtisadi ədəbiyyatlarda aqrar sahə və onunla əlaqəli olan digər bölmələr iqtisadi münasibətlərin məcmusu kimi aqrar iqtisadiyyat anlayışı ilə  səciyyələndirmişlər. Bu anlayışın əsasını isə kənd təsərrüfatı, eləcə də emal sahələri üçün xammal istehsalını təşkil edir. Bu baxımdan bir sıra ədəbiyyatlarda bu kriteriyaları  “aqrar bölmə”, “kənd təsərrüfatı”, “ kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesi”, “aqrar sənaye kompleksi”  adı altında ümumiləşdirmişdir.

          Aqrar sənaye kompleksi mürəkkəb sahələrarası istehsal iqtisadi sistemi şəklində iştirak edir. O, kənd təsərrüfatı istehsalı ilə məşğul olan,  tədarükünü aparan və kənd təsərrüfatı xammalını emal edən sahələrin məcmusudur. Aqrar sənaye kompleksinə aşağıdakı sahələr daxildir :

• kənd təsərrüfatı;

• kənd təsərrüfatı sahəsinin məhsullarının emalı ilə məşğul olan sahələr (emal,

yığım, daşınma);

• kənd təsərrüfatınıın texniki və eyni zamanda istehsal xidməti göstərən digər sənaye sahələri;

Aqro-sənaye kompleksinin obyektiv əsasları məhsuldar qüvvələrin inkişafı, emal, satış və s. ilə qarşılıqlı istehsal və iqtisadi əlaqələrin artmasına əsaslanır. Kənd təsərrüfatı emalı sənayesi kimi kompleks, çoxtərəfli sistemin formalaşması və inkişafı, öz növbəsində, heterojen münasibətlər sisteminin formalaşması ilə əlaqədardır. Bu baxımdan kənd təsərrüfatı əkinçilik emalı sənayesinin səmərəli fəaliyyətinin əsasını təşkil edir və əkinçilik emal sənayesində iqtisadi əlaqələrin böyük bir hissəsini təşkil edir. Fərqli bir fəaliyyət sahəsi olaraq kənd təsərrüfatı, öz növbəsində, bir sıra spesifik sahələrin fəaliyyətindən asılı olaraq dəyişir. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi əlaqələrin istehsal sistemindəki ən mühüm yer kənd təsərrüfatının daxili kommunikasiyası hesabına alınır və ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatının iqtisadi əlaqələrinin formalaşmasının keyfiyyəti real tələbat kimi əks etdirlir. Buna görə də qeyd etmək lazımdır ki, emal sənayesində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını müəyyənləşdirərkən və iqtisadi münasibətləri müəyyənləşdirərkən bu sahənin xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.Bu xüsusiyyətlərə nəzər salaq:

1.     istehsal vasitələri ilə işçi qüvvəsi arasında nisbətin müəyyən edilməsi;

2.     təbii resursların istehsal prosesində iştirakı;

3.     istehsalın mövsümi xarakter daşıması;

Araşdırma nəticəsində əldə olunan məlumata görə, kənd təsərrüfatı emalı sənayesi ilə əkinçilik emal sənayesi arasındakı iqtisadi əlaqələr əkinçilik və emal müəssisələri arasındakı əlaqələrdə də görülə bilər. Məsələn, meyvə və tərəvəz istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrdə bağlar arasında əlaqə mövcuddur. Bu münasibətlərin yaxşılaşdırılması və kənd təsərrüfatı və emal sənayesinin formalaşması üçün əsas meyar kimi, resurs potensialından səmərəli istifadə olunması və sektorun davamlı inkişafı vacibdir. Eyni zamanda, əkinçilik, emal sənayesi, istehsal və iqtisadi əlaqələr formalaşması və inkişafı prosesində, eyni zamanda, kənd təsərrüfatında vahid istehsal xərcləri ilə eyni dərəcədə tənzimlənməlidir. Bu mənada istehsal müəssisələrində məhsuldarlıq itkisinə yol verməməkdir. Beləliklə, qeyd etmək olar ki, emal sənayesinin formalaşmasında əsas amil kimi, kənd təsərrüfatı məhsulları kənd təsərrüfatı sektorunun son nəticələrinin artması nəticəsində olmalıdır, bu, hər iki tərəfin əlaqələrin qurulmasında maraqların birləşdirilməsi baxımından olduqca vacibdir.

Kənd təsərrüfatı istehsalı, bəzi elmi sahələr daxil olmaqla, sənaye müəssisələrinin elmi əhəmiyyətini və dinamikasını əks etdirir. Bu tendensiyalar tarixi dövrdə bir çox ölkələrin iqtisadi və elmi mərkəzlərində fəal öyrənilmişdir. Buna görə də, bu sahədə tədqiqatın nəzəri metodik əsaslarına nəzər salaq. XX əsrin 70-ci illərindən günümüzə qədər kənd təsərrüfatı sektorunda bir sıra elmi tədqiqatlar aparılmış və müxtəlif iqtisadi ədəbiyyatlarda kənd təsərrüfatı sənayesi müəssisələrinin sistemli təhlili elm adamlarının tədqiqatlarında əksini tapmışdır.

A.N.Rakitnikov  özünün “Kənd təsərrüfatının coğrafiyası” adlı monoqrafiyasında kənd təsərrüfatının  formalaşması və inkişafına, istehsalın yerləşməsi prinsipi ilə əsaslandırmışdır. Halbuki buna baxmayaraq, istehsal sahələrin inkişafında təsərrüfatın ixtisaslaşmasını əsas mənbə hesab edir. 

K.İ.İvanov kənd təsərrüfatı  istehsalı sahələrini aşağıdakı formada təsnifləşdirmişdir

·        Rayon və regionlar daxilində kənd təsərrüfatının bazasına əsaslanan ərazi istehsal kompleksi ;

·        Aqrar sənaye istehsalının inteqrasiyası nəticəsində formalaşan sahə ərazi struktur ;

·        konveyer prinsipinə əsaslanan istehsal sistemi;

İ.e.d professor V.İ.Kuşlinanın apardığı tədqiqatlara əsasən belə qənaətə gəlmişdir ki, kənd təsərrüfatı  üzrə istehsal prosesinin davamlılığı bir sıra faktorlardan asılı olub, hər şeydən öncə, ancaq kənd təsərrüfatı istehsalının

ixtisaslaşmasının təbii şəraitin, resurs təminatı ilə qarşılıqlı formada asılıdır.

Eyni zamanda, bu faktlar tarixi dövrdə kənd təsərrüfatının yenidən istehsalı üçün bir ön şərtdir. Bu baxımdan, kənd təsərrüfatında, istehsal prosesinə təsir edən amillər, torpaq istehsalın əsas vasitəsi olduğunu söyləyə bilərik. Beləliklə, torpaqların xammal ehtiyatları qida istehsalının əsas vasitəsi kimi qəbul edilə bilməz, lakin torpaq ehtiyatlarının keyfiyyətinin düzgün səviyyədə olmadığı şəraitdə yüksək keyfiyyətli məhsullar ola bilməz. Torpaq ehtiyatlarının əkinçiliyində çox vacib rol oynadığı həqiqətən məhsul istehsalında məhsuldarlıq səviyyəsinə aiddir.

Onun araşdırmalarına əsasən, kənd təsərrüfatında əmək məsələsi kimi çıxış edən və əmək məhsuldarlığının səviyyəsini müəyyənləşdirən bəzi faktorlar onun formalaşmasına səbəb olur. Popov bu məsələ ilə bağlı düşüncələrini yekunlaşdıraraq, kənd təsərrüfatında məhsuldarlıq səviyyəsinin istehsalın ən vacib nəticəsi olduğunu göstərmişdir. Digər tərəfdən, aqrar sənaye kompleksi sektorunu dörd əsas sahəyə bölməyin daha əlverişli hesab etmişdir. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

1. Kənd təsərrüfatı məhsullarının aqrotexniki xidmətləri və kənd təsərrüfatının emal sənayesini təmin edən sənaye zonaları;

2. əkinçilik, bitkiçilik və heyvandarlıqı özündə birləşdirən kənd təsərrüfatı sektoru;

3. kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı ilə bağlı sahələr;

4. Sonda qeyd etdiyi əsasda, aqrar-sənaye kompleksi istehsalçıların və ümumi əhalinin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması baxımından sənaye və sosial infrastrukturun formalaşmasını əks etdirir.

Tədqiqatda aqrar sektorun alimi və iqtisadçısı A.Nikonovun sözlərinə görə, “aqrar sahənin formalaşması üçün obyektiv əsas bu sahədə elmi və texnoloji inkişafların və istehsalın sənayeləşdirilməsinin ən son nailiyyətlərinin tətbiq olunmasıdır. Araşdırmalarını davam etdirərək, nəticədə kənd təsərrüfatı emalı sənayesinin inkişafı, son məhsulun istehlakçılara çatdırılması üçün istehsal və sosial infrastrukturun genişləndirilməsi və bir sıra tədbirlər bu sahənin formalaşmasına və bu sistemdə iqtisadi əlaqələrin yaradılmasına gətirib çıxardığnı,

eyni zamanda arar sənaye kompleksinin formalaşması şərtlərindən bəhs etmidşir.”

K.Marks kənd təsərrüfatının öz xüsusiyyətləri ilə fərqlənən bir sfera kimi tədqiq edərkən qeyd etmişdir ki, iqtisadi təkrar istehsal prosesinin spesifik  ictimai xarakteri hər nə olursa olsun, həmin proses bu sahə də həmişə təbii istehsal prosesi

ilə  çuğlaşır.

B.Q.Kryuçkovun kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar tədqiqatlar aparılmış və kənd təsərrüfatı rayonlarını ərazi istehsal kompleksi kimi qəbul etmişdir. Bununla yanaşı,  o qeyd etmişdir ki, aqrar sənaye rayonlarından kənd təsərrüfatı seriyası üzrə əkinçilik, heyvandarlıq məhsullarının istehsal və emal səviyyəsi ilə əlaqədar olaraq formalaşır.

Araşdırmalarına görə, V.L. dünyanın son dövrlərdə baş vermiş bir sıra iqtisadi dəyişikliklər, xüsusən son illərdə kənd təsərrüfatının davamlı inkişafı və bir sıra proseslər bu məqsədlə həyata keçirildiyini söyləmişdir.

Professor Salahov bazar iqtisadiyyatında aqrar sahənin dövlət tənzimlənməsi problemlərini öyrənmişdir. Araşdırmasının əsası odur ki, ərzaq təhlükəsizliyi, daxili ərzaq bazarının qorunması və bazar iqtisadiyyatının qurulduğu ölkələrdə mövcud olan kənd təsərrüfatının səviyyəsi və digər məsələlərin aydınlaşdırmasını iah etmək. O, bazar iqtisadiyyatının qurulduğu ölkələrdə iqtisadiyyatın digər sahələrinə nisbətən kənd təsərrüfatında gəlirlərin nisbətən aşağı olduğunu qeyd etmişdir.

İ.H.İbrahimov bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlığı öyrənmiş və kənd təsərrüfatının davamlı inkişafı strategiyasının formalaşması ilə əlaqədar problemləri öyrənmiş, müxtəlif istehsal sahələrinin kəmiyyət və keyfiyyət amillərini nəzərə almışdır.

M.Qusayev iqtisadi inkişafın nəzəri və metodik əsaslarını və kənd təsərrüfatı məhsullarının emal sənayesinin intensiv inkişafını yaxşılaşdırdırılmasının nəzəri və elmi-praktiki əhəmiyyətini tədqiq etmişdir.

Kənd təsərrüfatı və ümumilikdə kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı

sənayesinin tarixi dövr ərzində formalaşmasına və inkişafına nəzər salsaq, qeyd

etməliyik, insanların kənd təsərrüfatı istehsalının təşkili etməsi və onun fasiləsiz

olaraq artan tələbata uyğun genişləndirmək istiqamətindəki fəaliyyəti çox qədim dövrlərə gedib çıxaraq müasir dövrdə mürəkkəb bir sistemi formalaşdırır. Bu sistemin əsas və  son məqsədi isə insanların maddi və mənəvi tələbatlarının ödənilməsinə istiqamətlənib kənd təsərrüfatı ilə, emal sənayesi və sənaye istehsalı əsasında yaradılmış materiallar xammallar, texnika, texnologiyalar və onların qarşılıqlı əlaqələrinin formalaşması və inkişafı təşkil edir. Belə ki, hələ 19-cu əsrin əvvəllərindən etibarən sənayenin genişlənməsi bir sıra sferalarda istehsalın  təmərküzləşməsinə  güclü təkan vermiş oldu ki, bu da hər şeydən öncə kənd təsərrüfatı əməyinin nəticələrində özünü biruzə verdi.  Bununla yanaşı kənd təsərrüfatı əməyinin təmərküzləşməsi və onun digər sahələrlə əlaqəli şəkildə  fəaliyyəti və sosial bazasının formalaşması ilə əlaqədar müxtəlif fikirlər səsləndirilmişdir. Sonrakı dövrlərdə  bir sıra müəlliflər kənd təsərrüfatının məhsulu istehsalçıları ilə onun sonrakı istehsal mərhələsi olan  emal sənayesi arasındakı əlaqələrə dair bir sıra tədqiqatlar aparmış və sahələrarası əlaqələrin formalaşması və inkişafı ilə əlaqədar bir sıra məsələlərə toxunmuşlar. Hələ lap əvvəllərdə kənd təsərrüfatında əmək bölgüsünün fərdi istehsal sahələrinin təmərküzləşməsi və öz növbəsində ixtisaslaşmasına şərait yaratmaqla kənd təsərrüfatının emalı sənayesi başda olmaqla bir sıra maddi istehsal sahələri ilə fəaliyyətinin yaranmasına gətirib çıxardı. Daha sonralar isə kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin müxtəlif formalarının sənaye, xidmət və digər istiqamətlərdə inteqrasiyalaşması və kooperasiyalaşması prosesi baş verdi. Nəhayət  bir sıra müəssisə və istehsal bölmələri arasında əlaqələr, kooperasiyalaşma bütöv sistemlər arasında əməkdaşlıq zəminində son məhsulların hazırlanması üçün ayrı-ayrı xammalların istehsala və və yaxud xidmətlərin göstərilməsi baxımından daimi təsərrüfat əlaqələri formalaşmağa başladı. kənd təsərrüfatı və digər sahələri arasında istehsal iqtisadi əlaqələrin formalaşması ümumilikdə aqrar sferanın və kənd təsərrüfatının funksional məqsədlərində  bir sıra dəyişikliklərin olması zərurətini yaratdı. Belə ki, iqtisadi transformasiyalar şəraitində ölkəmizdə uzun müddət “vahid xalq təsərrüfatı kompleksinin formalaşması”,  aqrar sahədə gəlirlərin aşağı olması, işsizlik və digər müxtəlif səbəbləri aqrar emal sənayesində

əlaqələrin səmərəsizliyinə səbəb olmuşdur(Wangwe, S.,2012, s.64).

Yuxarıda bəhs edilən dövrdə bir sıra emal müəssisələrinin bağlanması kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı səviyyəsinin azalmasına gətirib çıxarmışdır. Bu baxımdan, müxtəlif iqtisadi ədəbiyyatlarda kənd təsərrüfatı məhsullarının emalının

formalaşması və inkişafı üçün 3 meyara əsaslanır. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

1. Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının normal fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılması;

2. ölkənin və əhalinin kənd təsərrüfatı xammal və ərzaq məhsullarına olan tələbatının ödənilməsi;

3. aqrar bölgələrdə ekoloji problemlərin və ətraf mühitin dəyişməsinin səbəblərini araşdırmaq və aradan qaldırmaq və bununla da təbii iqlim şəraitində müəyyən bir tarazlıq əldə etmək;

Hal-hazırda, ölkəmizdə aqrar sənaye islahatının əsas istiqaməti və onun hüquqi təminatı “Aqrar islahatların əsasları haqqında” qanunla müəyyənləşdirilir. Bu qanunda nəzərdə tutulan islahatlar, bununla yanaşı, bu sahədə yaradılmış böhranın aradan qaldırılması və torpaq, eyni zamanda mülkiyyət sahəsində yeni əmlak münasibətlərinin formalaşması istehsal əlaqələrini inkişafı və təkmilləşdirilməsi vəzifələrini əks etdirir. Bundan əlavə, bu qanun kənd təsərrüfatı məhsulları və emal sənayesinin özəlləşdirilməsinin prinsipləri və tendensiyaları, habelə sektorlararası münasibətlərin tənzimlənməsi ilə bağlı bir sıra məsələləri əhatə edir. Ölkəmizdə, emal müəssisələrinin özəlləşdirilməsində 12 illik təcrübəyə malikdir. Eyni zamanda, bu qanunun "kollektiv və dövlət təsərrüfat" islahatı ilə bağlı qanunla qəbul edilməsi kənd təsərrüfatının istehsalına cəlb olunmuş müəssisələrin kənd təsərrüfatının müxtəlif təşkilati formalarını yaratmasına imkan yaratmışdır. Bu qanuna əsasən, kolxozlar və sovxozlar kənd təsərrüfatlarına bölünmüş və yeni kooperativ koollektiv birlikləri, yeni imkanlar və fürsətlər yaradan yeni əmlak münasibətləri yaradılmışdır.

Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı məhsullarının emal sənayesinin tarixi inkişafı nəzərə alınmaqla, kənd təsərrüfatı əkinçiliyinin inkişaf tarixində bir sıra iqtisadi problemlərin, ümumiyyətlə aqrar emal sənayesinin potensialı və tədbirlərin bu baxımdan diqqətə alınmış, müvəffəqiyyətli olması üçün çoxlu  tədbirlər həyata keçirilmişdir. Ancaq 1994-cü ildən sonra Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldikdən sonra bu sahədə radikal dəyişikliklər baş vermişdir. Xüsusilə müstəqillik illərində Aqrar islahatlar haqqında qanunun qəbul edilməsi bu sahəyə dövlət dəstəyinin yeni

bir nümunəsidir(Quliyev E.A.,2015, s.34).

          İkin dövrlərdə  kənd təsərrüfatında müxtəlif fəaliyyət növlərinin mövcudluğunun nəzərə alınması və bu sənaye sahələrinin, kənd təsərrüfatı ilə inteqrasiyalaşmış fəaliyyətinin  təşkil olunması daha aktual idi.  Bu cür fəaliyyət sahələrinin inteqrasiyalaşmasına  misal olaraq, müxtəlif istiqamətli emal sənaye müəssisələri nəzərdən keçirə bilərik.

Bazar münasibətləri kontekstində, kənd təsərrüfatı istehsalının və sənaye emalı arasındakı əlaqənin əsasını qoyan bir sıra korporasiyaların yaradılması və yeni mülkiyyət əlaqələrinə əsaslanan kənd təsərrüfatı sahələrinin idarə edilməsi, ilk növbədə, xammalın təmin edilməsi yolu ilə həyata keçirilməli və bir sıra inteqrasiya müəssisələrinin istehsalçıları bu prosesdı iştirak etməldiri.

 Mülkiyyət münasibətlərindəki dəyişikliklər, öz növbəsində, emal sahəsi ilə kənd təsərrüfatı arasında istehsal münasibətlərinin xarakterinə təsir göstərir. Buna görə, demək olar ki, bu, bazar iqtisadiyyatında əkinçilik emalı sənayesinin mürəkkəbliyini əks etdirən yeganə iqtisadi tənzimləmə qurğusudur. Bazar münasibətlərinə keçidlə, əkinçilik sənayesinin fəaliyyət göstərən mühiti və iqtisadi şəraitin dəyişməsi aqrar sənayenin bir çox məqsədli sistem olaraq birbaşa inkişafını və çoxtərəfli əlaqələr sisteminin formalaşmasını tələb edir.

 Bu sahələrin səmərəli fəaliyyət göstərməsi sosial əmək bölgüsünün dərinləşməsində və yüksək ixtisaslaşmış sahələrin formalaşmasında əks olunur. Əmək və ixtisaslaşmanın bölgüsü bəzi sahələrdə əməkdaşlığı daha da gücləndirmişdir. İstehsal əməkdaşlığı, müxtəlif sahələrdə yüksək məhsuldarlığa nail olmaq üçün bir-birinə tamamlayıcı əlaqə qurur. Aqrar Sənaye Kompleksi ərzaq və yüngül sənaye, o cümlədən əkinçiliklə bağlı məhsulların emalı və daşınması daxil olmaqla, istehsal və texniki mühəndislik xidmətləri göstərən bir

sıra sahələri nəzərdə tutur.

Aqrar emal sənayesi, başqa sözlə, kənd təsərrüfatı məhsullarının  emal sənayesinə, kənd təsərrüfatında baş verən istehsal, iqtisadi əlaqələrin və daxili ərzaq bazarında qida və digər istehlak məhsullarının təklifini özündə formalaşdırır. Bu sahənin düzgün fəaliyyət göstərməsi isə hər şeydən öncə, müxtəlif sahələr arasında düzgün və səmərəli istehsal iqtisadi əlaqələrin yaradılmasından və mürəkkəb iqtisadi orqanizmlərin normal inkişaf səviyyəsinin təmin edilməsindən asılıdır.

Sahələrarası əlaqələrin formalaşması və inkişaf etməsində əsas vacib olan məsələlərdən biri də aqrar sənaye kompleksi daxilində mövcud olan əlaqələrdir. Bu əlaqələrdən və qarşılıqlı fəaliyyət isə yeyinti və yüngül sənaye sahələri aid edilir. Bir sıra sahələrlə yanaşı, kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sənaye sahələrində, əlaqələr  isə kəmiyyət və keyfiyyət  dəyişiklikləri konteksində baş verir. Məhz kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesinin müasir dövrdə  əhəmiyyətinin getdikcə artması  və bu formada əlaqələrin inkişafında əsas xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, kənd təsərrüfatı məhsulları istehlakı daxil olmazdan əvvəl emal sferasına keçir. Bununla yanaşı, əsas xüsusiyyətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, mümkün qədər daha çox kənd təsərrüfatı məhsulu emal edilərsə,  bir o qədər yeni istehlak dəyəri formalaşır və əhali müxtəlif xidmətlərə ərzaqları və nemətlər olan tələbatını ödəmək imkanları çoxalır. Tədqiqatlar nəticəsində belə qənaətə gəlinmişdir ki, məhz kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesinin müəssisələrinin normal fəaliyyət göstərməsi baxımından bu cür istehsal- iqtisadi əlaqələrin formalaşması və tənzimlənməsi bu  əlaqələri göstərən sahələrin resurs potensialından daha səmərəli istifadə edilməyə şərait yaradır. Kənd təsərrüfatı  və sənaye istehsalının bu formada qarşılıqlı əlaqəsi və birləşməsi daha sonradan onları üzvü surətdə qovuşması, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrin inkişafının nəticəsi kimi meydana çıxır. Bu prosesin təkamülü  isə hər şeydən öncə cəmiyyətin artan tələbatlarının ödənilməsi istiqamətində olduqca aktual məsələ kimi özündə bir sıra istiqamətləri əks etdirir.

          İqtisadiyyatın liberallaşması və kənd təsərrüfatının bazar münasibətləri

şəraitində, yeni təsərrüfatçılıq sisteminin yaradılması ilə əlaqədar yeni əlaqələrin

sosial iqtisadi şəraiti dəyişmiş və bu da öz növbəsində  istehsal iqtisadi əlaqələrinə öz təsirini göstərmişdir. Əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatın ödənilməsi, eləcə də sənayenin, kənd təsərrüfatı xammallarına olan ehtiyacının təmin edilməsi baxımından kənd təsərrüfatı, emal sahələri arasında qarşılıqlı səmərəli münasibətlərin yaradılması və inkişafı müasir dövrdə olduqca aktual hesab edilir.

Əhalinin artan tələbatının davamlı və səmərəli təmin edilməsi birbaşa istehsal imkanlarının məhsuldar istifadəsinə, kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın artmasına və əhalinin gəlirlərinin artmasına əsaslanır. Beləliklə, əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatının təmin edilməsi və yəni ərzaq məhsullarının təmin edilməsi emal müəssisələrinin fəaliyyətinə əsasən istehsalçı və emal müəssisələri arasında qarşılıqlı əlaqələrin formalaşması və inkişafına ehtiyac duyur. Başqa sözlə, əmtəə istehsalçıları və emal müəssisələri arasında kənd təsərrüfatı formalaşır. Müasir şəraitdə, kənd təsərrüfatı istehsalı və emal sənayesi arasında bu cür əlaqələrin yaranması yeni sistemin xüsusiyyətlərinə, kənd təsərrüfatı islahatlarına və kənd təsərrüfatında dəyişikliklərə yönəlmiş dəyişikliklərin təbiətinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.

Bizi maraqlandıran məsələlərə əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, müasir şəraitdə istehsalçı və emal müəssisələri arasında inteqrasiya əlaqələrində bir sıra dəyişikliklər edilmiş və bu dəyişiklik bazarın dominant olması ilə göstərilmişdir istehsalçı və emal qurğuları tərəfindən - azad, rəqabət qabiliyyətli məhsulların satışa çıxarılması, başqa sözlə deyə bilərik ki, bazar iqtisadiyyatında əmlakın dominantlığını və özəlləşdirmə prosesini nəzərə alaraq, özəl mülkiyyət baxımından azad rəqabəti tənzimləyir. Bu vəziyyətdə, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarından və bazar iqtisadiyyat sistemində aqrar sahələrin qarşılıqlı inteqrasiyasına daxil olan emal müəssisələrinin hər biri müstəqil mülkiyyətə malikdir. Eyni zamanda, kənd təsərrüfatında istehsal və emal sənayesi arasında qarşılıqlı əlaqələrin təmin edilməsi daha azad rəqabət şəraitində yaradılır və inkişaf edir(Məmmədov C.C., 2004, s.102).

Tarixi dövrdə əkinçilik emalı sənayesinin təkamülünə baxarkən, ilk növbədə, aqrar sənaye inkişafının müəyyən mərhələsində bəzi sənaye sahələrinin iqtisadi effektivliyi bu çərçivədə bir sıra aqrar sektorda sahələr, makroiqtisadi fəaliyyət inteqrasiya proseslərinin inkişafı və ümumilikdə aqrar emal sənayesinin formalaşması və inkişafı bir sıra tarixi iqtisadi mərhələlərə bölünür.

          İlkin mərhələdə Dövlət Aqrar Sənaye Komitəsinin yaradılmasına qədər olan bir mərhələni əhatə edir. Bu dövrdə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi başda olmaqla, nazirlik səviyyəsində müxtəlif sənaye istehsal birlikləri və dövlət komitələri, aqrar sənaye kompleksi ilə əlaqədar bir sıra məsələlərin tənzimlənməsində birgə fəaliyyət proqramları ilə çıxış edərək bir sıra tədbirlər sistemi hazırlamışdır. Bu tədbirlər daha  çox əhalinin ərzaq tələbatının ödənilməsi, eləcə də yeyinti və yüngül sənayenin, kənd təsərrüfatı xammalı təmin edilməsi ilə əlaqədar olub emal və kənd təsərrüfatı müəssisələri arasında  fəaliyyətin tənzimlənməsi və bu istiqamətdə mövcud disproporsiyaların aradan qaldırılmasını özündə əks etdirir. Belə ki, o dövrdə ancaq bu sfera üzrə problemlər kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı, saxlanması, daşınması kimi məsələlərin düzgün tənzimlənməməsi ümumilikdə kənd təsərrüfatı məhsulları emalı sənayesində disproporsiyaların  neqativ nəticələrinin geniş vüsət almasına səbəb olmuşdur. Bu fəaliyyətin tənzimlənməsi yalnız əhalinin artan tələbatların  ödənilməsindən ibarət olmayıb, müasir dövrdə ərazi və  sahə idarəetməsinin imkanlarından geniş istifadə edərək, istehsal və emalını texniki və texnoloji problemlərin aradan qaldırılması, eləcə də aqrar sənaye inteqrasiyasının prinsipi üstünlüklərinin tətbiq edilərək təsərrüfatçılıq meyarlarının formalaşması şəraitində mövcud çatışmazlıqların aradan qaldırılmasını özündə əks etdirir(М.Н.Малыша, 2002, s.75).

          ilkin mərhələdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı, tədarükü istiqamətində bu fəaliyyətin tənzimlənməsi və təşkilati siyasətin həyata keçirilməsi məqsədi ilə Dövlət Üzümçülük və Şərabçılıq Komitəsi, eləcə də Meyvə Tərəvəz Təsərrüfatı Nazirliyi yaradılmışdır.  Bu nazirliklərin tərkibinə konserv zavodları üzüm emalı zavodları, meyvə tərəvəzçilik, topdansatış bazaları ixtisaslaşdırılmış mağazalar eləcə də bir sıra kənd təsərrüfatı müəssisələri daxil idi.

Bununla yanaşı, aqrar sənaye kompleksinə daxil olan “Azərpambıq Sənaye

Birliyi”,  “Ət-Süd sənaye Nazirliyi”  eləcədə Azərtütün Sənaye Birliyinin fəaliyyəti məhz aqrar sənaye inteqrasiyasının inkişaf etməsi və təkmilləşdirilməsi prinsipləri əsasında yaradılmışdır. Lakin bu müəssisələrin tərkibinə kənd təsərrüfatı müəssisələri daxil edilməmişdir. Belə ki, bu zaman kənd təsərrüfatı məhsulları bu birliklərin və nazirliklərin xüsusi tədarük təşkilatları vasitəsilə toplanaraq emal müəssisələrinə göndərilən və istehsal prosesindən istehlakçılara qədər ardıcıl bir texnoloji prosesi özündə əhatə edirdi. Sonrakı dövrlərdə  haqqında bəhs etdiyimiz nazirlikləri, istər Meyvə Tərəvəz Təsərrüfatı Nazirliyi, istər Dövlət Üzümçülük Şərabçılıq Komitəsinin mövcud olduğu dövrlərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq, istehsal və emalını artırmaq istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər öz müsbət nəticələrini vermişdir. Kənd təsərrüfatı istehsalçıları ilə müxtəlif emal ediləcək sahələri arasında qarşılıqlı fəaliyyət nəticəsində qarşıya qoyulan məqsədlərə nisbətən nail olunmuş və bununla belə,  kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında xüsusi canlanma hiss olunmuşdur. İstehsal prosesinin inkişafı və kənd təsərrüfatı və emal sənaye sahələri arasında inteqrasiyanın səmərəliyinin təmin edilməsi və bununla bağlı digər məsələləri eyni istiqamətli bütün aqrar sənaye müəssisələrinə aid edə bilmərik. Belə ki, sadaladığımız müsbət dəyişiklərlə yanaşı, eyni istiqamətli aqrar sənaye müəssisələrinin hamısında inteqrasiya prosesini inkişaf eyni səviyyədə baş verməmiş, sahələr arasında müəyyən disproporsiyalar yaranmış maliyyələşmə son məhsulun satışı maddi texniki təchizatla bağlı problemlər meydana gəlmişdir. Yüksək təmərküzləşmə şəraitindədərinixtisaslaşmanın aparılması və ümumilikdə aqrar sənaye kompleksi çərçivəsindən təsərrüfatların mövcud ehtiyatlarından tam dolğunluğu ilə artıq istifadə edilməsi və bundan asılı olaraq, texnoloji və iqtisadi potensialın yaradılması ilə bağlı məsələlərə kifayət qədər diqqət yetirilmirdi. sadaladığımız bu çatışmazlıqları isə məhz bu sfera üzrə yeni təsərrüfatçılıq münasibətlərinin formalaşmasını zəruri edirdi. Bu isə aqrar sənaye kompleksinə kapital qoyuluşlarının təbii və maddi ehtiyatlardan səmərəli istifadənin idarəetmə sisteminin yenidən qurulmasını və ümumilikdə bir sıra məsələləri zəruri etmişdir. Bu zərurət isə son nəticədə Dövlət Aqrar Sənaye Komitəsinin yaranması ilə başa çatdı. Dövlət Aqrar Sənaye Komitəsinin yaradılması aqrar sənaye kompleksi çərçivəsində kənd təsərrüfatı və emal sənayesi sahələrində iqtisadi münasibətləri və istehsal sistemlərinin dəqiq və tarazlı inkişafı və bir sıra məsələlərdə çox mühüm rol oynadı.

Sonrakı mərhələdə isə Aqrar Sənaye Komitəsi ləğv edilərək onun yerində Kənd Təsərrüfatı və Ərzaq Nazirliyi yaradıldı. Lakin bu nazirliyin yaradılmasına, aqrar sənaye kompleksində və xüsusilə kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənaye sahələri arasındakı əlaqələrində köklü bir dəyişikliyə səbəb olmadı. Buna baxmayaraq ki, əhalinin  ərzaq məhsulları ilə təmin edilməsi ilə bağlı bütün məsuliyyət bu nazirliyin üzərinə qoyularaq ümumilikdə rəhbərlik səviyyəsində bütün funksiya və səlahiyyətləri yenidən bölüşdürüldü.  Bütün bu baş verən dəyişikliklərdə qarşıya qoyulan əsas məqsədi isə  nazirliyi kənd təsərrüfatı sferasına rəhbərlik edən və bu istiqamətdə bütün məsələləri özündə cəmləşdirən təsirli orqana çevirmək , istehsalın artırılması və ümumilikdə təsərrüfatçılıqda çevikliyə nail olmaqla əlaqədar yeni iqtisadi münasibətlər sisteminin formalaşdırılması idi. Sonrakı dövrlərdə isə iqtisadi münasibətlər dəyişdi, bazar münasibətləri şəraitində aqrar sənaye istehsalının genişləndirilməsi texnoloji inteqrasiyanın gücləndirilməsi istiqamətində yeni idarəetmə strukturlarının formalaşdırılması ilə əlaqədar bir sıra tədbirlər yerinə yetirildi.

Ümumilikdə, aparılan tədqiqatlara əsasən qeyd edə bilərik ki, kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesi, aqrar sahənin iqtisadiyyatın da maddi texniki bazasının formalaşmasında aparıcı bir yola malikdir. Bunun əsas səbəbi onunla əlaqələndirirlər.Kənd təsərrüfatında istehsal olunan müxtəlif bitkiçilik, heyvandarlıq məhsullarını emal sənayesinə müvafiq olaraq, ilkin emaldan keçərək. həm istehsalçıları, həm də emal prosesi ilə məşğul olanlara gəlir əldə etmək imkanları yaradır. Emal sənayesi, kənd təsərrüfatı istehsalçılarının yalnız texnika və texnologiya deyil ümumilikdə, iqtisadi münasibətlərin formalaşmasında hərəkətedici qüvvə kimi. əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi baxımından maddi zəmin yaratmaq baxımından  özünəməxsus bir yer tutur.

 

1.2. Kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesinin  aqrar sektorun inkişafında rolu

Müstəqil Azərbaycanın aqrar sektoru 1990-cı illərdə həyata keçirilən bir sıra islahatlar və dövlət müstəqilliyi şəraitində institusional dəyişikliklər çərçivəsində formalaşmışdır. İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan iqtisadiyyatın bir çox sahələrində olduğu kimi aqrar sahədə da dərin böhran içində idi. Kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü və emalı ilə məşğul olan bir sıra müəssisələrin fəaliyyəti dayandırılmış və başqalarının iqtisadi fəaliyyəti kəskin azalmışdır. Yeni müstəqillik qazanan ölkəmizdə ümumi daxili məhsul keçid dövründə yüzdə 70-dən çox azaldı və ölkənin valyuta ehtiyatları tükənmişdir. Bu dövrdə əhalinin ərzaq məhsulları üçün tələbi süd və süd məhsulları üçün 33%, taxıl üçün 51%, meyvə üçün 57%, kartof üçün isə 34 faiz təşkil etmişdir. Belə bir vəziyyətdə, ən vacib məsələlərdən biri də əhalinin etibarlılığının artırılması və istehsal potensialından səmərəli istifadənin təmin olunmasıdır.

Ümummilli lider Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldikdən sonra aqrar sahədə problemlər həll olunmağa başladı. O, bu problemlərin həllini ilk növbədə sağlam bazar münasibətləri yaratmaqda görürdü. Bu baxımdan kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına dair mövcud problemlər əvvəlcə aradan qaldırılmalıdır. Bu dövrdə kənd təsərrüfatının bəzi təbii xüsusiyyətləri təbii iqlim şəraitindən asılı olaraq istehsalçıların yüksək gəlir əldə etməsinə imkan vermədi. Şübhəsiz ki, ölkəmizdə təbii iqlim, iqtisadi və əmək haqqı da kənd təsərrüfatı istehsalında çox vacib rol oynayır. Beləliklə, bazar iqtisadiyyatı sistemində cəmiyyətin obyektiv iqtisadi qanunlarının fəaliyyətinin xüsusi vəziyyəti mövcuddur. İxtisaslaşma əsasları cəmiyyətin artan tələbatıdır və buna görə bazarın tələb və təkliflərini nəzərə alaraq bazarın spesifikliyini diqqıt yetirək lazımdır.

Bazar iqtisadiyyatının davamlı inkişafının ən mühüm komponenti olan kənd təsərrüfatının inkişafına nail olmaq ölkə və bütövlükdə regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsini əks etdirir. Ölkəmizin coğrafi xüsusiyyətlərini incələdikdəonun müxtəlif təbii ehtiyatlara malik olduqunu görmüş oluruq və qədim kənd təsərrüfatı ənənələri kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafına güclü təkan vermişdir. Məhz buna görədir ki, müstəqillik illərində aqrar sektorda kənd təsərrüfatı sahəsində aparılan islahatlar kənd təsərrüfatı məhsullarının ticarətinin genişləndirilməsinə və ölkəmizdə taxılçılıq, üzümçülük, meyvə və heyvandarlıq inkişafına böyük təsir göstərmişdir. 20-ci əsrin əvvəllərində iqtisadiyyatın mühüm sahələri hesab olunan mal-qaranın inkişafı üzrə statistik göstəricilər bu sektorun dinamik inkişaf potensialını göstərir. Beləliklə, o dövrdə iri buynuzlu mal-qaranın sayı dünyanın hər birində əhalinin sayına görə 100 dollara enib, dünyanın bir sıra ölkələrindən və əvvəlki Rusiya imperiyasından çox idi(Quliyev E.A.,2015, s.61).

Müstəqillik illərində kənd təsərrüfatında islahatlar bu sahədə çoxşaxəli  bir iqtisadiyyatın formalaşmasına və bazar münasibətlərinin əsasında kənd təsərrüfatının inkişafına gətirib çıxardı. Buna görə. 1995-ci ildə qəbul edilmiş "Aqrar sektordakı islahatlar " və 1996-cı ildə Torpaq islahatı haqqında qanunlar əsasən müxtəlif növ iqtisadi subyektlərin və aqrar bazarın dövlət tənzimlənməsinin hüquqi əsasları yaradılmışdır. Bu qanunlarla yanaşı, o vaxtdan etibarən həyata keçirilən tədbirlər və islahatlar nəticəsində azad rəqabətə əsaslanan iqtisadi subyektlər kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında yaranmış və bu da ərzaq bazarına təsir göstərmişdir. Aqrar islahatların birinci mərhələsindən sonra neft və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı daha da sürətlə artmağa başladı. Bu artım ölkənin xammal ehtiyatlarını olan tələbatın artırmasıda və kənd təsərrüfatı xammalından məhsullara olan tələbatın ödənilməsində özünü göstərir.

Kənd təsərrüfatının ən mühüm vəzifələrindən biri kənd təsərrüfatı istehsalının artım tempini artırmaq və buna görə yüksək keyfiyyətli qida məhsulları və emal sənayesinə olan tələbatın, habelə ictimai ehtiyacların və ixrac potensialının yaradılmasını təmin etməkdir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını birbaşa və dəqiq şəkildə ölkədə əkinçilik ərazilərindən istifadəni effektiv və intensiv şəkildə dəyişir, torpaq məhsuldarlığının artması. Bu baxımdan torpağın məhsuldarlığını artırmaq üçün təşkil edilən xüsusi tədbirlərdə xüsusilə torpaqların meliorasiyası tədbirlərini xüsusi vurğulamaq mümkündür. Ölkəmizdə torpağın istifadəsini artırmaq, əkin sahələrinin sayını artırmaq, meliorasiya tədbirləinin həyata keçirilməsi yolu ilə kənd təsərrüfatını gücləndirmək və kənd təsərrüfatında istifadə olunan mineral gübrələrdə və bütün bu proseslərdə məhsulların keyfiyyətini artırmaq kənd təsərrüfatının emalı sənayesinin inkişafına güclü təkan vermişdir.

Kənd təsərrüfatı emalı sənayesində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı

ilə emal sənayesinin qarşılıqlı inkişafı bu gün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kənd təsərrüfatı istehsalının sürətli inkişafı əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları, kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı və saxlanılması, xəstəlik və zərərvericilər üçün dərman preparatları istehsal edən mineral gübrələrin, bitki və heyvan sənayesinin müxtəlif infrastrukturundan ibarətdir. Kənd təsərrüfatının və heyvandarlığın məhsuldarlığının hərtərəfli intensivləşdirilməsi yolu ilə artan məhsuldarlığı, icma ehtiyaclarına görə əkinçilik istehsalının davamlı inkişafı üçün tükənməz bir mənbə heab edilir.

Aparılan tədqiqata əsasən, 1995-2015-ci illərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi həcmi bitki məhsulları və heyvandarlıq məhsullarının istehsalında faktiki olaraq artm tempi müşahidə edilmişdir.

Diaqram 1.1. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal həcmi (milyon manatla)

Mənbə:Azərbaycan Respublikasında   kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair  Strateji Yol Xəritəsi, Bakı, 2016, səh 11

 

Bununla yanaşı, onu da qeyd etməliyik ki, kənd təsərrüfatı məhsulları emalı sənayesində, xüsusilə toxuculuq, tütün məmulatları istehsalı, içki və qida məhsulları istehsalında ciddi artım müşahidə edilmişdir. 2005-2015-ci illər ərzində tütün məmulatlarının istehsal həcmi 2005-ci il ilə müqayisədə 10.7% , toxuculuq sənaye məhsulları istehsalı isə 12% artmışdır. Bu göstəricilərə  aşağıdakı cədvəldə nəzər yetirək. (Cədvəl 1.1. Emal sənaye məhsullarının istehsalı (mln, manat), Əlavədə, s. 84.)Mənbə:www.statistika.gov.az

 

Ölkəmizdə iqtisadiyyatın aqrar sferası olan sistem transformasiyalarəndan 

sonrakı  mərhələdə  ciddi islahatların ardıcıl formada davam etdirilməsi və eləcə də iri miqyaslı neft qaz layihələrinin uğurla həyata keçilməsi şəraitində inkişaf etmişdir. Ölkədə gedən sürətli inkişaf strategiyası, nəticə etibarilə çox qısa bir müddət ərzində iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri üzrə fəaliyyətin ümumi həcminin 3 dəfədən çox artmasına səbəb olmuşdur. Belə bir şəraitdə aqrar sferanın davamlı inkişafı üçün təminatlar yaranmışdır. Sürətli inkişaf strategiyası çərçivəsində gəlirlərində yüksək templə artması nəticə etibarı ilə kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesinə tələbin yüksəlməsinə və buna müvafiq olaraq əkinçilik, heyvandarlıq məhsullarının istehsalçı qiymətlərinin mütəmadi olaraq artması ilə istehsal həcminin artmasına da gətirib çıxarmışdır. Ölkəmizdə iqtisadi islahatların davam etdirilməsi çərçivəsində iqtisadiyyatın ümumi inkişafına istiqamətlənmiş strategiyalar  aqrar sahə üzrə  üstünlük verilən əsas istiqamətlər sırasına daxil olmuşdur(Рыгалова Л.В.,2002,s.83).

Müasir ölkəmizinyaradıcısı, Azərbaycan müasir inkişaf modelinin müəllifi olan, ümummilli lider Heydər Əliyev ölkəmizdə makroiqtisadi və siyasi sabitliyə müvəfəq olub, iqtisadiyyatın demək olar ki, bütün sahələrində radikal islahatlar aparılaraq, eyni zamanda dinamik sosial-iqtisadi inkişafıngüclü təməlini qoymuşdur.

2004-cü ildən başlayaraqüç mərhələli “Azərbaycan Respublikası regionların

sosial - iqtisadi inkişafi üzrə dövlət proqramlarının” icra edilməsi kənd təsərrüfatının inkişafının sürətlənməsi yolunda  çox vacib rol oynadı. Buna müvafiq olaraq aqrar sahəyə yönəldilən investisiyaların dinamikasına nəzər salaq.

 

 

 

 

 

 

 

Diaqram 1.2. Aqrar sahəyə yönəldilən investisiyaların dinamikası

 

Mənbə:Bəyalı Ataşov “Aqrar sahədə struktur və səmərəlilik problemləri”, Bakı, 2017, səh. 60

Diaqramın göstəricilərinə əsasən söyləyə bilərik ki, müxtəlif illər ərzində

aqrar sferaya yönəldilən investisiyaların artımı ardıcıl surətdə baş vermişdir. 

Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı emalı sənayesində istehsalın inkişafı üçün alınan kompleks tədbirlər aşağıdakılardan ibarətdir:

 cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı yolu ilə bazar münasibətlərinin davamlı olaraq inkişafı, habelə ictimai həyatın sosial və iqtisadi sahələrində keyfiyyətli dəyişikliklərin həyata keçirilməsi;

 bu istiqamətdə həyata keçirilən əsas fəaliyyətlər zamanı əhalinin maddi və sosial-mədəni şəraitinin yaxşılaşdırılması və onunla bağlı bir sıra mühüm vəzifələrin həyata keçirilməsi;

İqtisadi ictimai əlaqələrdə bazar sisteminin tələblərinə uyğun olaraq dəyişikliklər məhsuldar qüvvələrin inkişafının nəticəsidir, eyni zamanda müasir dünyada yeni istehsal münasibətlərinin inkişafına kömək edir. Yeni istehsal əlaqələrinin inkişafı, öz növbəsində, kənd təsərrüfatı emalı sənayesində mövcud əlaqələrin inkişafını tələb edir(Wangwe, S.,2012, s.32).

Bu məsələni həyata keçirməkdə əsas məqsəd kənd təsərrüfatının istehsalını daha sürətlə artırmaq və bununla da bu sektorun davamlı iqtisadi inkişafını təmin etmək üçün cəmiyyətin müxtəlif struktur islahatlarının həyata keçirilməsini sürətləndirməkdir. Bu məqsədlə geniş miqyaslı kənd təsərrüfatı müəssisələrində yaradılacaq məhsulların idarə edilməsinin, koordinasiyanın, intensivləşmənin və konsentrasiyanın və kənd təsərrüfatı metodlarının yaxşılaşdırılması üçün tədbirlər görülməlidir.

Müasir dövrdə aqrar sahənin davamlı inkişafının təmin edilməsinin prioritetlərindən biri ümumi olaraq, əsasən, kənd ərazilərinin inkişafında regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsidir. Bu ərazilərin inkişafı maddi maliyyə resursları və əmək potensialının qarşılıqlı inteqrasiyası kontekstində formalaşır.

Emal sənayesi  aqrar sferanın iqtisadiyyatında çox aparıcı rola malikdir. Bu baxımdan aqrar sahənin dayanıqlı inkişafın təmin edilməsində, emal sənayesinin rolu danılmazdır. Ölkəmizin bu istiqamətdə iqtisadi göstəricilərinə nəzər salsaq, qeyd edə bilərik ki, ümumdaxili məhsul 1995-ci ildən etibarən  özündən əvvəlki digər illərlə müqayisədə 88%-dən, 2005-cii ilə qədər 132%-ə  qədər yüksəlmişdir. Qida sənayesində isə sənaye istehsalının indeksi 2010-cu ildə 2000-ci illə müqayisədə 139% təşkil etmişdir ki, bu da emal sənayesinin digər  sahələrindən fərqli olaraq olduqca yüksək göstəricidir. Xüsusilə son illərdə kənd təsərrüfatı xammallarının, emalı, sənaye müəssisələrinin sayının kəskin artması ilə yanaşı, bu müəssisələrdə sənaye məhsulun həcmində də artım müşahidə edilməkdədir. Statistik məlumatlara əsasən qeyd edə bilərik ki, son 10 ildə  ölkəmizdə fəaliyyət göstərən iri sənaye müəssisələrinin sayı tərkibində emal sənayesinin xüsusi çəkisi 85%-dən 91%-ə yüksəlmişdir. Ümumilikdə ölkəmizdə sənaye məhsulunun satış həcmini artımı 6.2 dəfə yüksəlmiş, hasilat sənayesinin, satış həcminin artım isə. 10.1 dəfəyə çatmışdır ki, bu da son illər ərzində dünya bazarına ixrac edilən xam nefti həcminin artması ilə əlaqəlidir. İstehsalat sənayesindən fərqli olaraq, emal sənayesinin əsas komponentləri olan kənd təsərrüfatı xammalını emal edən sənaye müəssisələrinin satış xərcləri müqayisəli dövrdə 2,9 dəfə artım qiymətləndirilir və4 dəfəyə qədər böyümüşdü. Buna görə, sektorun gələcək inkişafı baxımından əlverişli hesab edilən sənayenin bütün satışlarının 21,4% -ni kənd təsərrüfatı məhsullarının emal sənayesinin satış həcmi təşkil etmişdir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının satışında qida məhsullarının satışı 94%, pambıq emalı üzrə qalanlar isə tütün məmulatları və ayaqqabı sənayesidir. 2010-cu ildə mövcud olan statistikaya əsasən, sənaye müəssisələrinin ümumi həcminin 77% -i emal sənayesinə düşür, onlardan 38% -i kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sahələrinə aiddir.

Dünya Bankının məlumatına görə, müxtəlif ölkələr qrupu tərəfindən Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının orta illik artım göstəricilərinə nəzər salaq.

Diaqram 1.3. 2000-2017-ci illər üzrə kənd təsərrüfatı istehsalının orta illik artım tempi

Mənbə: www.statistika.gov.az

 

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, dövlət siyasətinə əsasən, kənd təsərrüfatının inkişafında əsas vəzifələrdən biri kənd təsərrüfatı məhsullarının inkişafı, əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasıdır. Bu baxımdan ən vacib məsələlərdən biri taxılçılıq daimi inkişafıdır. Bir sıra məsələlərin həlli üçün taxılların inkişafı vacibdir. Bunların bir nümunəsi qidalandırma bazalarının gücləndirilməsi və ərzaq buğda ehtiyacına görə heyvandarlıq məhsullarının istehsalının artmasıdır. Taxılların inkişafı üçün bir sıra tədbirlər görülmüşdür. Dövlət taxıl istehsalının genişləndirilməsi üçün əlavə stimullaşdırma vasitələrini tətbiq etmiş, yüksək məhsuldarlıqlı toxumla təminatı üçün subsidiyalar ayırmışdır. bütün bu tədbirlərin nəticəsi olaraq 2000-2017-ci illər ərzində ölkədə dənli və dənli paxlalı bitkilərin əkin sahəsi 2 dəfə artaraq 953 hektara çatmışdır. Bununla yanaşı, dənli paxlalı və dənli bitkilərin məhsuldarlıq hər hektardan 24.8 sentnerdən 32 sentnere yüksəlmişdir. 2008-2015-ci  illərdə “Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” çərçivəsində qarşıya qoyulmuş məqsədlərə müvafiq olaraq. taxıl istehsalı 190 kiloqramdan  307 kiloqrama qədər yüksəlmişdir(www.argo.gov.az).

Əhalinin ərzaq təminatında yerli istehsalın rolunun artması heyvandarlıq məhsullarının da sürətli artımı ilə müşahidə edilmişdir. Əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması və ümumilikdəkeyfiyyətinin  yüksəldilməsi ilə bağlı həyata keçirilən  sosial iqtisadi siyasətin uğurlu tətbiqi əhalinin gəlirlərinin sürətlə artmasına, bu isə öz növbəsində ərzaq istehlakının  keyfiyyətcə yaxşılaşdırılmasına şərait yaratmışdır. Heyvandarlıq məhsulları istehsalının sürətlə artması özü ilə birgə həmin ölkədə  iri və xırdabuynuzlu mal-qaranın ardıcıl artmasına mütənasib olaraq yay və qış otlaqlarının vəziyyətinin yaxşılaşdırması ilə bağlı məsələləri  də gündəmə gətirmişdir. Bu istiqamətdə dövlət siyasəti çərçivəsində bir sıra tədbirlər görülmüş, istər heyvandarlıq, istər bitkiçilik sahələrinin texnika ilə təminatı xüsusi icazə mexanizmi tətbiq edilmişdir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II FƏSİL. AZƏRBAYCANDA KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARI EMAL SƏNAYESİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİNİN TƏHLİLİ

 

2.1. Azərbaycanda  kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı

sahəsində, mövcud vəziyyət

Azərbaycan zəngin yeraltı və yerüstü sərvətlərə malik bir ölkədir. Bu imkanlara uyğun olaraq kənd təsərrüfatı neft və qazdan sonra ölkənin ikinci ən böyük iqtisadi sahəsidir. Keçmişdən günümüzə qədər Azərbaycan öz kənd təsərrüfatı məhsulları və xammalları ilə dünyada tanınmışdır. Keçmişdə İpək Yolunun üzərində məskunlaşmasının üstünlüyü ilə bu sahə sürətli inkişaf tendensiyası göstərmişdir. Torpağın məhsuldarlığı isə daha çox məhsul istehsalına gətirib çıxarmışdır (Balayev R.Ə,1998, s.86).

Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə torpaq sahiblərinin torpaq və mülkləri zorla əllərindən alınmış və kollektiv birliklər qurulmuşdur. Bu dövrdə mərkəzin qəbul etdiyi qərarlarla torpaqların həddindən artıq istifadəsi onların kütləvi şəkildə köhnəlməsinə səbəb olmuşdur. Sovet iqtisadiyyatına bu dövrdə Azərbaycan böyük töhfə verdiyinə baxmayaraq, Sovetlər tərəfindən gözlənilən nəticə alına bilməmişdir. Sıradan çıxmış torpaq sahələri müstəqillikdən sonra kənd təsərrüfatının inkişafında əsas maneələrdən bir idi. Sovet hakimiyyətinə aid olan avadanlığın çox köhnə olması və işləməməsi torpağın təmizlənməsinə mane olur və nəticədə kənd təsərrüfatının sürətli inkişafının təmin edilməsi ləngiyirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, kənd təsərrüfatı Azərbaycanın iqtisadiyyatında mühüm mövqeyini saxlamışdır.

Balanslaşdırılmış və davamlı iqtisadi inkişaf bütün ölkələrin əsas məqsədlərindən biridir. Bu məqsədə nail olmaq üçün ən effektiv üsul, ölkədə mövcud olan resursları və imkanları səmərəli şəkildə istifadə etməkdir. Demək olar ki, hər bir ölkədə təbii bir mərkəz ətrafında yerləşən iqtisadi və sosial fəaliyyətlər regionlararası inkişafın fərqliliklərinə və çox miqdarda balansda qeyri sabitliyə səbəb oldu. Bu proses bölgələrin iqtisadi fəaliyyətlərini, əhalinin paylanmasını, şəhərlərin bütövlüyünü, ətraf mühitin və təbii sərvətlərin bütünlüyünün pozulmasına, inkişafın iqtisadi və sosial xərclərini artırmağa və bunların hamısının daha da çoxalmasına səbəb olmuşdur. Tarixi inkişafa nəzəar salındıqda, müəyyən yerlərdə iqtisadi fəaliyyətlərin olması və iqtisadi inkişafdan ötrü bölgələr və ölkələr arasında fərqlərin olması köhnə bir hadisə olduğu məlum olur. Böyük Oktyabr sosialist inqilabından əvvəl Azərbaycan bəy, xan və xəzinə torpaq mülkiyyətinin mövcud olduğu kənd təsərrüfatı ölkəsi idi. Əhalinin əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər, torpaqsızlıq, kənd təsərrüfatı avadanlıqlarının çatışmazlığı, şiddətli səviyyədə sui-istifadə, siyasi qanunsuzluq, iqtisadi asılılıq, aclıq, ağır vəzifələr və s. kimi səbəblərdən çətinlik çəkmişdir (İbrahimov İ.H.,2003,s.96).

SSRİ dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatı mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyatın bir alt sistemi olmuşdur və iqtisadi quruluş, ölkənin fəaliyyət göstərməsi SSRİ-nin planlaşdırma strategiyasına əsasən formalaşmışdır. 22 Sovet modernləşməsi və şəhərləşmə təbii olaraq, çox böyük və sürətli şəkildə idi. Amma bunların hamısı asan şəkildə baş verməmişdir. Hərşeydən əvvəl, sovet iqtisadiyyatı təbii ehtiyatların və əməyin istifadəsində daim səmərəsiz olmuşdur. Azərbaycanın resursları Moskvada planlaşdırılan iqtisadiyyatın siyasi və iqtisadi ekspertləri üçün gen-bol istifadə edilirdi. İqtisadi investisiyalar, prioritetlər və ideologiya Azərbaycanın sərhədlərindən kənar ehtiyaclara görə müəyyənləşdirilmişdir. Sovet təcrübəsi də fərdi azadlıq və hüquqlar, sahibkarlıq ruhu kimi səmərəli və məhsuldar iqtisadiyyatın əsas prinsipləri və mədəniyyətinə son qoymuşdu. Şəxsi mülkiyyət ləğv edilmişdi.Kollektivləşdirmə və qolçomoqlara qarşı mübarizə illərində minlərlə istedadlı və təcrübəli kəndlilər öldürülmüş və ya Sibirə sürgün edilmişdir. Sistemin əsas təbəqəsindəki bəzi nailiyyətlər azalmış, eləcə də çoxlu təbii və insan resurslarının istifadəsi üçün bəzi qərarlar qəbul edilmişdir.

 Sovet İttifaqı iqtisadiyyatının müstəqilliyə qədər ümumi tələbatlarına uyğun olaraq formalaşan Azərbaycan iqtisadiyyatı müstəqillikdən sonra özünü təmin etmək prinsipi əsasında kənd təsərrüfatı istehsalının yenidən qurulmasını məqsəd qoymuşdur. Bu isə öz növbəsində, ölkə üçün paxlalı, üzümçülük, taxıl, meyvə, tərəvəz, kartof kimi məhsulların istehsalı üçün sahələrin ayrılmasına gətirib çıxarmışdır. Azərbaycan iqlim və torpaq quruluşu baxımından çox əlverişli bir ölkədir. Bir mövsümdə 2 və ya 3 dəfə məhsul almaq mümkündür. Damazlıq, toxumluq, gübrə, dərman kimi vəsaitlərin istifadə olunması , müasir maşın və avadanlıqlardan istifadə edilməsi, kənd təsərrüfatı sahəsinə güzəştli kreditlərin verilməsi kimi məsəslələr ilə məhsulun istehsal edilərək bazara çaıxarılmasında yaşanan çətinliklərin həll olmasına və kənd təsərrüfatının davamlı inkişafına şərait yaratmışdır. Azərbaycan ərazisinin 11.5% -i meşələrlə örtülüdür. Qeyd etmək lazımdır ki, idarəetmə, sənaye və digər məqsədlər üçün meşələrin kəsilməsi qadağan edilmişdir. Qoruma, baxım və ağaclandırma işləriylə meşələrin inkişaf etdirilməsinə çalışılır.Azərbaycanda kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin əksəriyyəti Kür və Araz çayları ətrafında aparılır. Ölkə əhalinin tələbatı üçün zəruri olan ərzaq məhsullarının istehsalı üçün çox əlverişli təbii şəraitə malikdir. Mövcud torpaqlar və iqlim xüsusiyyətləri göstərir ki, bugünkü və gələcək illərdə əhalinin qidalanma üçün ərzağa olan tələbatının ödənilməsi potensialı vardır.

Makroiqtisadi məlumatlara nəzər saldıqda, Azərbaycan 1995 və 2006-cı illər arasında kiçik dəyişikliklər istisna olmaqla, istehsalın davamlı artım göstərdiyi bir ölkə olmuşdur. 2005-2006-cı illərdə sənayenin inkişaf tendensiyasına paralel şəkildə inkişaf müşahidə olunmamışdır. Sosial-iqtisadi transformasiya və iqlim dəyişmələri səbəbindən dəyişə biləcək bu sektor daha da müasirləşdirilməyə ehtiyac duyur və bununla bağlı yeni layihələr vardır. Artan gəlir səviyyəsinə uyğun olaraq pərakəndə ticarət isə əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirilmişdir.

Yerli istehsal hesabına əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatını təmin etmək və ixrac potensialını artırmaq məqsədilə 2017-ci ilədək bitki məhsullarının istehsalçıları tərəfindən vacib tədbirlər görülmüşdür.

Dövlət Statistika Komitəsinin əkin sahəsinin son qeydiyyatına dair məlumatlarına əsasən, 2017-ci ildə əkin üçün 1665,700 hektar (çoxillik əkinlər olmadan) torpaq istifadə edilmişdir ki, bu da 01.01.2017-ci il tarixdə 1793,8 min hektar torpaq sahəsinin 92,9 faizini təşkil etmişdir. 128,1 min hektar istifadə olunmamış torpaq sahəsi dövriyyəyə əsasən becərilir. Kənd təsərrüfatı sahələrində 976,9 min hektar və  əkin sahələrinin 58,6% -i payız və yaz bitkiləri, 151,6 min hektarı və ya 9,2% -i kartof, tərəvəz və qovun, 180,5 min hektar texniki (pambıq, tütün, şəkər çuğunduru, günəbaxan və s.), 356,7 min hektar yem bitkiləridir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında isə yalnız bitki istehsalı xeyli artm müşahidə edilmişdir.Bu, artım tempinin səviyyəsi isə aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.

 

Cədvə 2.1. Bitkiçilik məhsullarının istehsalı

             Mənbə:www.statistika.az

2018-ci ildə dənli və dənli paxlalı bitkilərdə 2012-ci illə müqayisədə təqribən 2.9% həcmində artım müşhidə olunmuşdur. 2018-ci ildə 2012-ci illə müqayisədə digər bitkilərdə müvafiq olaraq tərəvəzdə təqribən 30% , kartofda təqribən 25% artım, bostan bitkilərində təqribən 3% azalma , yem bitkilərində 31% artım, texniki bitkilərdə isə təqribən 19% artım  müşahidə edilmişdir. Kənd təsərrüfatı məhsulları ixracının həcmi 2015-ci ilin müvafiq dövrünə nəzərən dəyər ifadəsində isə 13,5 faiz artmışdır.

2018-ci ildə ölkəmizdə 7 mlrd. 10 milyon manat kənd təsərrüfatı məhsulları emal və istehsal edilmişdir ki, bu isə 2017-ci ilin eyni dövründəkindən 4,6 faiz çoxdur.

Ötən il 3 mlrd. 824 mln. manat məbləğində heyvandarlıq, 3 mlrd. 186 mln. manat məbləğində bitkiçilik məhsulları istehsal edilib. Diaqramda da göstərildiyi kimi bu dövrdə heyvandarlıq məhsullarının istehsal həcmi 2,7%, bitkiçilik məhsullarının istehsal həcmi 6,8% artmışdır.

 

Cədvəl 2.2. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı

 

 

Diaqram 2.1. 2016-2017-ci illərüzrəbitkiçilikvəheyvandarlıqməhsullarınınistehsalı

Mənbə: www.statistika.gov.az

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Diaqram 2.2.Kəndtəsərrüfatınınümumiməhsulununstukturu

Mənbə: www.stat.gov.az

 

2019-cu ilin yanvar-mart ayları üzrə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun faktiki qiymətlərlə dəyəri 894,2 milyon manat təşkil etmişdir ki, onun da 857,7 milyon manatı heyvandarlıq, 36,5 milyon manatı isə bitkiçilik məhsullarının payına düşür.

Cədvəl 2.3.

Mənbə: www.statistika.az

Yuxarıdakı Cədvəl 2.2.-dəki kənd təsərrüfatının ümumi məhsul göstəricilərini müqayisə etdikdə 2018-ci ildə 2012-ci illə müqayisədə bitkiçilik məhsullarında 43% artım, heyvandarlıq məhsullarında 65% artım müşahidə olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, əkinçilikdə bu cür artımın səbəbi ölkənin 2016-2020-ci illərdə Strateji Yol xəritəsi həyata keçirilməsi daxil olmaqla, ölkənin bu sahədə xüsusi tədbirləri əsasında rəqabətqabiliyyətli kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emal olunmasıdır. sektorun formalaşması baxımından əlverişli mühitin yaradılması üçün 9 strateji məqsədin həyata keçirilməsi sektorun inkişafına güclü şəkildə təkan vermişdir.

Cədvəl 2.4.Kənd təsərrüfatı üzrə istehsal indeksinin dinamikası

Mənbə: www.stat.gov.az

Əvvəlki ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə kənd təsərrüfatının istehsalı prosesi 3,6 faiz, həmçinin heyvandarlıq məhsulları isə 2,8 faiz, o cümlədən bitkiçilik məhsulları üzrə isə 24,7 faiz artm müşahidə edilmşdir.

Respublikada həyata keçirilən yaz-tarla işləri və 2019-cu il aprel ayının 1-nə kimi bir dövr ərzində 126,4 min hektar sahədə və ya 2018-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 10,4 faiz çox olmuşdur. Yazlıq bitkilərin səpini aparılmışdır. Statistik məlumatlara əsasən: “eyni dövrdə 21,5 min hektarlıq ərazidə isə dənlilər və eyni zamanda dənli paxlalı bitkilər (ondan 1,7 min hektarı dən üçün qarğıdalı), 28,8 min hektar sahədə kartof, 25,9 min hektar sahədə tərəvəz, 3,0 min hektar sahədə bostan bitkiləri, 3,1 min hektar sahədə şəkər çuğunduru, 2,9 min hektar sahədə dən üçün günəbaxan, 40,7 min hektar sahədə çoxillik otlar və 0,5 min hektar sahədə birillik otlar əkilmişdir.”

Diaqram 2.3. Yazlıq bitkilərin əkin sahəsinin quruluşu

Mənbə: www.stat.gov.az

Ölkənin əhalisi qida təhlükəsizliyi üçün strateji əhəmiyyətli bir sahə olduğunu nəzərə alaraq, taxıl sənayesində vaxtında və aqrotexniki qaydaların artırılması və istehsalçıları maşın, gübrə və bitki mühafizəsi məhsulları ilə təmin etməkdir. Bu sahədə görülən tədbirlər nəticəsində yaxın vaxtlarda keyfiyyətli taxıl məhsulları üçün tələbat yerli istehsal səviyyəsində maksimum səviyyəyə çatdırılacağı gözlənilir. Bunun üçün ölkədə kənd təsərrüfatı sektorunun inkişafının təmin edilməsi üçün xüsusi tədbirlər planı hazırlanıb həyata keçirilmişdir. Bu tədbirlərin nəticəsi kimi emal sənayesi güclüəndirilmiş və əhalinin ərzat ehtiyacı yüksək səviyyədə təmin edilməsi baş vermişdir (www.economy.gov.az ).

Cədvəl 2.5. Yazlıq bitkilərin əkini

Mənbə: www.stat.gov.az

Təsərrüfatlarda yanvar-mart aylarında 68,3 min ton və yaxud keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən 32,0 faiz çox tərəvəz məhsulları istehsal edilmişdir.

Kənd Təsərrüfatı və İqtisadiyyat Nazirliyinin rəhbərlərinin iştirakı ilə pambıq əkinçiliyinin inkişafını sürətləndirmək məqsədilə "MKT HR" MMC və "CTS AQRO" MMC nümayəndələri bir araya gəlmişdir. Görüşdə tərəflər bu il pambıq yığımı, satınalma və emal ilə bağlı məsələlər, eləcə də 2018-ci ildə həyata keçirilməsi planlaşdırılan problemləri müzakirə ediblər. Bununla yanaşı, pambıq əkinçiliyinin pambıq əkilməsi və maddi rifahının artırılması üçün pambıq alınması qiymətləri 1-ci,3-cü, 4-cü növləri üçün 100, 2-ci növ üçün 110 manat. 2018-ci ildə 110, 600, 540, 500 və 580 manat dəyərini təyin etmək üçün bir razılıq əldə

edilmişdir(www.agro.gov.az. ).

Tütünçülük: müasir texnologiyalar əsasında yeni müəssisələr yaratmaq,rütün və tütün məmulatlarına olan ehtiyacın ödənilməsi, eyni zamanda tütün istehsalı və emalı müəssisələrinin inkişafı və xammal təchizatının yaxşılaşdırılması, tütünün mövcud ixracı artırmaq məqsədilə ölkədə tütün istehsalının inkişafını stimullaşdırmaq məqsədilə məhsullarını artırmaq və kənd əhalisinin məşğulluq səviyyəsini artırmaq məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10 avqust 2017-ci il tarixli "Tütünun 2017-2021-ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı" qəbul olunmuşdur. Bu il isə 15 rayonda 3210 hektar tütün əkimi həyata keçirilmişdir.(www.agro.gov.az.).

Barama:Prezidentin ölkədə ipək emalının sürətlə inkişafı ilə əlaqədar tapşırığına əsasən, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ölkədə ipək istehsalı üçün müasir infrastrukturun yaradılması, baramanın yem bazalarını gücləndirmək, baramaçılıq fəaliyyətinin təşkili üçün tədbirlərin həyata keçirilməsinə başlamışdır. İpək emalının gələcək inkişafı üçün baramaçalığın xammalın bərpasının vacibliyini nəzərə alaraq, 2016-cı ilin dekabrında Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən 1.5 milyon ton taxıl əldə edilmiş və Çin Xalq Respublikasının mütəxəssisləri nəzarəti altında heç bir kompensasiya verilmədən 37 qəsəbəyə paylanmışdır. Bu bölgələrin ərazilərində nazirliyin və nazirliyin dəvət etdiyi ərazilərdə 150 hektarda yeni tut bağları istifadəyə verilmişdir(www.agro.gov.az.).

Fındıqçılıq:Prezidentin bu sektora olan diqqəti nəticəsində, fındıq sektorunun inkişafı üçün ciddi dövlət dəstəyi təmin edərək, fındıq istehsalının mövcud olduğu sahələri müəyyənləşdirən və bu bölgələrdə fındıq istehsalının sürətli inkişafını təmin edən dövlət proqramlarının həyata keçirmişdir. Qax, Qəbələ, Balakən, Xaçmaz, Qusar, Oğuz, Şəki, Şabran, Quba, İsmayıllı və Yevlax bölgələrində 40 min hektar yeni fındıqların bağlarının tədricən qurulması bu bağların inkişafı üçün əlverişli torpaq-iqlim şəraiti ilə planlaşdırılmışdır. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yeni bağlar üçün sahələrin seçilməsi, resursların təchizatı və əkin sahəsinin vaxtlı-vaxtında və yüksək keyfiyyətli işinin optimallaşdırılması üçün zəruri tədbirlərin görülməsinə yardım etmək üçün xüsusi işçi qrupu

yaratmışdır.

Taxılçılıq:2016-cı ilin payızında 2017-ci ilin payızınadək əkinçilik məhsullarında ölkə ərazilərinin torpaq və iqlim şəraitinə uyğun olaraq torpaq sahibləri tərəfindən istifadə olunan məhsuldar yerli toxumların yüksək yetişmə xüsusiyyətləri olan bu sortların sahibləri tərəfindən istifadə olunmuşdur.

Müvəqqəti və fasiləsiz yığım məqsədilə "Agroleasing" in regional aqro-xidmət şöbələri tərəfindən istifadə olunan kombayn biçənlərin optimal hərəkəti və taxılın bölgələrarası hərəkət mexanizmləri üçün tədbirlər müəyyən edilmişdir. Seleksiya nəticəsində meydana çıxan problemləri dərhal aradan qaldırmaq üçün hər bir taxıl bölgəsində Nazirliyin nümayəndələrindən ibarət əməliyyat mərkəzi yaradılmışdır.

Sonrakı addım kimi, 2018-ci ildə taxıl toxumlarının əkilməsi üçün nəzərdə tutulmuş ərazilərdə əkin sahələrinin əkilməsi və biçini üçün yerli icra hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətinə uyğun tədbirlər görmək, regionların (şəhər) kənd təsərrüfatı idarələrinə kömək etmək üçün istehsalçıları və toxum səpini prosesi haqqında gündəlik məlumatlandırırlar. Şöbələrdən alınan məlumatlar tərtib edilmiş və nazirlik müvafiq analizlər aparıb və səpin prosesindı gecikmə hallarını aradan qaldırmaq üçün tədbirlər görülmüşdür.

 

2.2. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sahəsi üzrə istehsal sahələri bazarının və xidmətlərlə təminatın vəziyyəti

Torpaq bazarının inkişafı Azərbaycanda əkinçilik məhsulu və xidmət sahəsində kənd təsərrüfatı sektorunun əsas elementlərindən biridir. Prezidentin 6 dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında Kənd Təsərrüfatı Məhsullarının istehsal və emalina dair Strateji Yol Xəritəsində vurğulanmışdır ki, kənd təsərrüfatı sektorunun inkişafı ilə strateji məqsədlərə nail olmaqda əsas məsələlər torpaqdan istifadənin səmərəliliyinin artırılmasıdır. (Məmmədov C.C., 2004, s.121).

2019-cu ilin mart ayında fevral ayına nisbətən kənd təsərrüfatı məhsullarının

istehsalçı qiymətləri 1,2 faiz, bitkiçilik məhsullarının istehsalçı qiymətləri 3,8 faiz

bahalaşmış, heyvandarlıq məhsullarının istehsalçı qiymətləri isə 1,0 faiz ucuzlaşmışdır.

 

Cədvəl 2.6.Kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq məhsullarının istehsalçı qiymət indeksləri

Mənbə: www.stat.gov.az

Ay ərzində balıq və sair balıqçılıq məhsullarının istehsalçı qiymətləri 3,9 faiz bahalaşmış, meşə təsərrüfatı məhsullarının istehsalçı qiymətləri isə sabit qalmışdır.

Vurğulamaq lazımdır ki, bu layihədə 3 əsas hədəf mövcuddur. Birincisi milli torpaq konsolidasiya strategiyasının hazırlanması, ikincisi bir pilot ərazidə könüllü torpaq konsolidasiya layihəsini həyata keçirmək, üçüncüsü isə müasir torpaq konsolidasiya layihələrini işləyib hazırlamaq və həyata keçirmək üçün institusional bacarıqları artırmaqdır.

Pilot layihənin əsas məqsədi torpağın səmərəli istifadəsi və torpaqların genişləndirilməsi yolu ilə yerli kənd təsərrüfatının inkişafına yardım etməkdir. Layihədə iştirak bütün torpaq sahibləri, fermerlər və digər yerli paydaşlar üçün açıq və könüllüdür. Layihə iştirakçıları üçün bir sıra mövcud imkanlar da mövcuddur. Bu imkanlar arasında ailə təsərrüfatının strukturunu yaxşılaşdırma, layihə vasitəsilə mülkiyyət hüququnun aktuallaşması, mülkiyyət hüquqlarının qeydiyyatı və müvafiq sənədlərə çıxış imkanı, qeydiyyat problemlərinin həlli üçün dəstək və digər imkanlar  daxildir.

Ölkənin təbii və iqlim şəraitləri il ərzində bitki yetişdirmək imkanına malik

olsa da, torpaq fondunun 52,4 faizi əsasən suvarma olmadan mümkün olmayan nəmlik olmaması səbəbindən əkinçilik üçün faydalıdır. Azərbaycanın su ehtiyatları kifayət qədər məhduddur. Beləliklə, yerüstü su ehtiyatlarının 70 faizi respublikanın hüdudlarında, 30 faizi isə ölkə ərazisində formalaşır. Quraqlıq dövründə yeraltı su ehtiyatlarının azaldılması səbəbindən, yaz mövsümündə çaylar axınının əsas hərəkəti düşməsi və çox vaxt əkin sahələri üçün suvarma suyunun axını tənzimləməsi çətin olması səbəbindən daşqın sularından istifadə etmədən dənizə axını təmin edir. Beləliklə, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında artan mövcud torpaq və su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin rolu olduqca yüksəkdir(www.agro.gov.az).

Qeyd etmək lazımdır ki, suvarılmamış torpaqlar əsasən ölkənin isti iqlimi, aşağı yağış (200-300 mm) və torpaq-iqlim şəraitinin mürəkkəbliyi, habelə bol və yüksək keyfiyyətli bitkilərin istehsalı üçün digər aqrotexniki tələblər ilə xarakterizə edilən düz arid zonada yerləşir, Zamanlı və düzgün suvarma xüsusilə vacibdir. Surrogatesin vaxtında icrası əsasən kollektor-drenaj və suvarma sistemlərinin saxlanmasına və onların üzərindəki hidravlik strukturlara asılıdır.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sektorunun inkişafı tamamilə suvarma əkinçiliyinə əsaslanır. Beləliklə, pambıq məhsulunun 85-90% -i suvarılmış torpaqlarda yetişdirilir. Suvarma əkinçiliyinin iqtisadi səmərəliliyinin davamlı və yüksək məhsuldar kənd təsərrüfatı bitkilərindən istifadəsi, bütün resursların tam istifadəsi, torpaq-meliorasiya vəziyyətinin saxlanması, eləcə də kənd təsərrüfatı suvarma sisteminin düzgün və dəqiq şəkildə irriqasiya və istismar idarə olunması vasitəsilə təmin edilə bilər.

Ölkəmizdə heyvandarlığın inkişafı üçün dövlət səviyyəsində dövlət, kəndli və digər heyvandarlığın inkişafını təşkil etmək lazımdır. İnsanların maddi rifahının yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar olaraq, əvəzsiz yemək kimi heyvandarlıq məhsulları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, kənd təsərrüfatlarının rolu əhaliyə və gündəlik həyatda artan tələbatın ödənilməsində böyükdür.

Fermalarda və heyvandarlıq təsərrüfatlarında heyvandarlıq inkişafının vacib

şərtləri aşağıdakılardır:

1. Xüsusi yem bazasının olması.

2. Heyvanların yemlənməsinin təkmilləşdirilməsi, cins tərkibinin seçim və seçmə yolu ilə yüksək məhsuldar inək sortlarının seçilməsi

3. Yüksək məhsuldar yetişdiricilərdən səmərəli istifadə.

4. Regionlarda heyvandarlıq və süni yemlənmənin tənzimlənməsi.

5. Hər bölgənin iqlim şəraitinə uyğun heyvan cinslərindən istifadə olunması.

6. Heyvandarlıqda zootexniki mühasibatlıq və hesabat fəaliyyəti təşkil

etmək.

7. Malları kənd təsərrüfatının tələblərinə uyğun olaraq təmin etmək.

8. Heyvandarlıq, qidalanma və saxlama üçün zootexniki qaydaları təşkil etmək.

9. Aşağı məhsuldar, köhnə və yetkin heyvanlar kökəldərək ət bazası üçün kəsimini təşkil etmək.

10. Yüksək  məhsuldarlıq üçün səmərəsiz məhsullarının istehsalını azaltmaq üçün gənc heyvandarların intensiv yetişdirilməsi və 18-20 aylıq qidalanma ilə duzlanmasının təmin edilməsi və bu sayda inək və dəvə nisbətinin artırılması 18-20 ay fermentasiya təşkili ilə2-yaşından yuxarı düyələr arasında qısırlıq maneəsini aradan qaldırmaq.

11. Heyvanların sıx bəslənməsi (qidalanma, bəsləmə və saxlama) təşkil etmək. Maksimum orta gündəlik çəki bazasına nail olmaq və mal-qaranın bəslənmə müddətini qısaltmaqla ağır heyvanların ət satışı üçün təşkil edilməsini təmin etmək.

12. Boğaz inək, dəvə və fermanın zoekektik vəziyyəti, habelə müəyyən bir yem rasionası əsasında ayrı-ayrı qrupların qidalanmasını təşkil etmək, saxlamaq.

13. Dana və dogma balığı üçün zootexniki qaydalar ağız südünün tam fermentasiya edilməsi, zoekexniki rasiona əsaslanan düzgün bəslənmə və normal normal temperaturda olan buzlaqlara deyil, işıqda saxlanmanın təşkil edilməsidir.

14. Qidalanma boğazı inəklərini, qüsurları və duzlarını analıq qəsəbələrinin nəzarəti altında saxlamağı təşkil etmək.

15. Kür-Araz ovalığına, xüsusən də düzənliklərdə, driftlərdə, meşə təsərrüfatında heyvandarlıq sahələrinin təşkili və s.

Bu sektorda çalışan işçilər hökumət tərəfindən dəstəklənən tədbirlərdə (məsələn, kənd təsərrüfatında güzəştli kreditlər verilir) və kənd təsərrüfatı sektorunda kənd təsərrüfatı sektorunun və kənd təsərrüfatının xidmətlərinin təmin edilməsində iştirak edirlər.

Cədvəl 2.7. 2019-cu ilin yanvar-fevral aylarında iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə bir işçiyə düşən orta aylıq işlənmiş iş saatlarının miqdarı

Mənbə: www.stat.gov.az

Kənd, meşə və balıqçılıq təsərrüfatının ümumi məhsulu dedikdə, bu sahədə (kənd, meşə və balıqçılıq) həm satış, həm də şəxsi istehlak məqsədilə istehsal edilmiş məhsul və xidmətlərin ümumi dəyəri nəzərdə tutulur. O, bitkiçilik və heyvandarlıqda, ovçuluq, meşəçilik və balıqçılıq təsərrüfatlarında istehsal olunmuş məhsulların (xidmətlərin) dəyəri əsasında formalaşır.

Bitkiçilik və heyvandarlığın ümumi məhsuluna istehsal olunmuş bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının dəyəri, bitkiçilikdə bitməmiş istehsalın dəyərinin dəyişməsi və göstərilmiş kənd təsərrüfatı xidmətlərinin dəyəri daxil edilir.

İstehsal olunmuş bitkiçilik məhsulunun dəyərinə kənd təsərrüfatı bitkiləri məhsullarının – dənli, texniki bitkilərin (yağlı bitkilərin toxumları, şəkər çuğunduru, tütün və s.), kartof, tərəvəz və bostan bitkilərinin, meyvə və giləmeyvənin, digər bitkiçilik məhsullarının (yemlik kökümeyvəlilər, quru ot,

küləş, senaj, silos, güllər və s.) dəyəri daxil edilir.

Meyvə yetişdirilməsi sahəsini nəzərdən keçirərkən, sahədə ağaçlandırma məqsədi ilə ölçmə aparılmış, əkilmiş sahə əkilmişdir, əkilmiş bitkilərin ərazisi bitki və növlərin xüsusiyyətlərinə (4x3, 5x3, 6x4, 7x5, 8x6 və s.) Uyğun olaraq müəyyən edilmişdir. 80 sm və 60-70 sm dərinlikdə, reproduksiya üçün standartları

(boyu və ölçüsü) uyğun olan sağlam, elit və ya kəsilmiş material (bir və iki il üçün

hecalar) seçmək vacibdir.

Gübrələmə.Torpağın növü və torpaq tipinə görə, meyvə verən meyvə bitkilərinin növləri müxtəlifdir. Bitkiçilik dövründən asılı olaraq üzüm bağlarında 4-6 dəfə suvarma aparılır. Böyük miqyaslı meyvə bitkilərinin xəstəliyi və zərərvericiləri ilə mübarizə tədbirləri. Gübrələnən bitkilərdə ən çox yayılmış xəstəliklər monilioz, kliasterosporioz, polistim, xolesterol, nanə, şaftalı yarpağı, bakterial və virus xəstəlikləridır.

Xəstəliklərlə mübarizədə aqrotexniki tədbirlər tamamilə həyata keçirilməlidir, bitki və bitki qalıqları məhv edilməli, mənbəyi məhv etmək üçün 1-2% Dnok (hər hektara 10-20 kq) və ya üzüm bağlarında 2-3% yarpaq çiləyiciliyindən sonra qış infeksiyasının, nitrofenin (40-60 hektara) püskürtmə üçün uyğun olduğu hesab edilir .

Moniliasis, klivasterosporioz və koksiksikoz üçün 3-5% brado mayesi un spreyindən 1% brom mayesi və ya 0,4% kromatin və un qoxusuna qarşı 1% koloidal kükürd ilə püskürtülməlidir. , pellet və nanə təzə 1% mis spp ilə istifadə olunmalıdır. və ya yeni maddə istifadə əvəzediciləri, qönçələr açılıncaya qədər. Bitkiçilik dövrünə bağlı olaraq hektara olan iş həllinin spraying norması 800-1200 litrdir.

Beləliklə respublikanın suvarılan bölgələrində torpaqdan səmərəli istifadə etməklə, əlavə torpaq sahəsi ayırmaq hesabına kartof bolluğu yaratmaq mümkündür və fermerlərimiz bu imkandan istifadə edərək öz büdcələrinə əlavə gəlir daxil edə bilərlər.

Texnologiyanın tətbiqi: Kartof bitkiləri üçün ən uyğun sələf taxıl, qovun və tərəvəzdir. Yaz əkin sahəsi yanvarda 20 hektara, sonda isə 20-25 sm dərinlikdə ikinci sürüşmə ilə əkin edilməlidir. Fevral ayının ortalarında sahələr sökülür və əkin üçün hazırlanır. Optimal əkin vaxtları torpaq və iqlim şəraitindən asılı olaraq fevral və martın 10-da qəbul edilir.

Qeyd edək ki, kənd təsərrüfatı sektorunda xidmət sahələri bazarı sektorunun yüksək olması və Azərbaycanda xidmətlərin göstərilməsi kənd təsərrüfatının ÜDM-də payının artmasına gətirib çıxarır. Qeyd edək ki, 2019-cu ilin yanvar-mart aylarında ümumi daxili məhsul ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 3,0 faiz artaraq 18,111,7 milyon manat təşkil etmişdir

Cədvəl 2.8.Ümumi daxili məhsul istehsalı

Mənbə: www.stat.gov.az

İqtisadiyyatın neft sektorunda istehsal olunmuş əlavə dəyər 4,6 faiz, qeyri-neft sektorunda isə 1,7 faiz artmışdır.

Kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək məhsulların alınması sıx kənd təsərrüfatı ilə üzləşən əsas məsələdir. Kənd təsərrüfatı bitkiləri bu problemin həllində gübrələmə əsas amildir. Gübrələr iki yerə, mineral və üzvi (yerli) gübrələrə bölünür. Mineral gübrələr makro və mikrograflardan ibarətdir.

Mikroblar kiçik miqdarda bitki, manqan, miss, molibden, sink, kobalt və s. kimi istifadə olunur. elementləri olan birləşmələr adlanır. Mikroelementlər adından məlum olduğu kimi, bitkilərin az miqdarda olması lazımdır, lakin bitki həyatı üçün çox vacibdir. Bitki orqanizminin maddələr mübadiləsində çox əhəmiyyətli rol oynayırlar. Makroelementlər azot, fosfor və kaliumdan ibarət gübrələr şəklində bitkilərə verilir.

Məlumdur ki, kənd təsərrüfatının müasir və davamlı inkişafı, torpağın məhsuldarlığının qorunması və inkişafı, bitkilərin məhsuldarlığının və keyfiyyətinin yüksəldilməsi üzvi və mineral gübrələrin istifadəsi mümkün deyildir.

Ölkəmizdə əhalinin adambaşına düşən əkin sahəsi hissəsi 0,18 hektardır. Bu, dünyada orta hesabla müqayisədə çox aşağıdır. Ölkə əhalisini taxıl, tərəvəz, heyvandarlıq və sənaye xammalı ilə təmin etmək lazımdır. Bunun üçün əkinçiliyin intensivləşdirilməsi və əkin sahəsindən məhsuldarlığın artırılması tələb olunur.

Cədvəl 2.9. Neft və qeyri-neft sektorlarında ümumi daxili məhsul istehsalı

Mənbə: www.stat.gov.az

Torpaqlarda azot, fosfor və potasyumun olmaması ümumiyyətlə kənd təsərrüfatı məhsullarının məhsuldarlığının artırılması üçün əsas maneədir. Bitkilərin qidalarla tam təmin olunmadığı təqdirdə, agrotexniki tədbirlər optimal şəraitdə və keyfiyyətdə tətbiq olunsa da, ən yaxşı bitki sortları da istifadə olunur, gözlənilən məhsulun əldə edilməsi hələ də mümkün deyildir.

Azot, fosfor və kalium əsas bitki kimi bitkilərin həyatında böyük əhəmiyyət daşıyır. Azot kütləini artıraraq uzunluğunu artıraraq bitki yaşıl kütləini azaldır. Eyni zamanda, azot proteinlərin, amin turşularının və bir çox bioloji aktiv

maddələrin tərkibinə daxil edilir (Stiqlits C.,2004, s.43).

Bitkilərin bioloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, gübrələrin istifadəsinin iqtisadi səmərəliliyi mineral gübrələrin müvafiq formaları, dozaları, çatdırılma vaxtı, çatdırılma üsulu və digər aqrotexniki tədbirlər ilə uyğunlaşdırması ilə artır. Xüsusilə bitki sularına vaxtında su verərkən, verilmiş gübrələrin istifadəsi artmaqdadır və normal qidalanma nəticəsində qidalanma ilə bitkilərin məhsuldarlığını artırır.Yuxarıda göstərilən məlumatlar göstərir ki, fosfor gübrələrinin rolu bol məhsulların alınmasında böyükdür. Onun çatdırılma müddəti, dərinliyi dəqiq olmalıdır.

Məlumdur ki, mineral gübrələrin yalnız bitkilər tərəfindən məhsul şəklində mənimsənilir. Bunun kifayət qədər nəm olması vacibdir. Azot fosfor və kalium gübrələrinə köçmə qabiliyyəti zəifdir, azot suvarma və yağış suları, yəni kök sisteminin köklərində yuyulub bilər. Buna görə də, bu cür gübrələr bitkilərin kök sisteminin köklərinə dökülməlidir. Xüsusilə aşağı rütubətli zonalarda fosfor və potasyum gübrələrin çuxurdakı dərinliyi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Quru zonada, torpağın yuxarı qatının çox quru olduğu zaman, bitki kökünün kökləri meydana gəlmir və ya fosfor və kalium tez bir zamanda istehlak edilə bilməz.

Hazırda pilot ərazilərdə layihə tərəfdaşı kimi seçilmiş 80 ailə təsərrüfatına,  635 baş qaramal  verilməsi və heyvanların verilməsinə qədər onların yem bazasının formalaşdırılması istiqamətində işlərə başlanmışdır. Belə ki,  layihənin vəsaiti hesabına Ağcabədi, Bərdə və İmişli rayonlarından seçilmiş hər bir sahibkarın torpağından nümunələr götürülmüş laboratoriyada kimyəvi tərkibi yoxlanmış və buna uyğun yem bitkilərinin əkilməsi və gübrələnməsi planlaşdırılmışdır. Layihənin əhatə etdiyi ailə təsərrüfatları silosluq qarğıdalı toxumu və lazımi gübrələr ilə təchiz edilmişdir (М.Н.Малыша, 2002, s.134).

              Hər bir heyvandarlıq təsərrüfatının reytinqi istehsal etdiyi ət və südün keyfiyyətindən və miqdarından asılıdır. İş elə təşkil olunmalıdır ki, emal sənayesi istehsal prosesini qabaqlasın. Heyvandarlıq məhsullarının emalı sahəsində də xeyli iş görülmüşdür. Bakışəhərindəki "Milk Pro" MMC, Ağcabədi rayonundakı "Atena", Lənkərandakı "Pal süd", "Biləsuvar süd", Salyan rayonundakı "Nurgun" süd emalı, "Hakan Fut", "Səhliyalı", "Aymin flaqman", "Halal dad" ət emalı , "Kaspian Fiş" balıq emalı müəssisələrinin məhsulları "İSO-9000" keyfiyyət sertifikatına layiq görülmüşdür. Süd emalı müəssisələrində aseptik süd istehsal olunur.

 

 

 

III FƏSİL. AZƏRBAYCANDA KƏND TƏSƏRRÜFATI  MƏHSULLARININ EMAL SƏNAYESİNDƏ SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSI FORMALARI

 

3.1. Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sənayesinin müasir şəraitdə hədəfləri

Kənd təsərrüfatı Azərbaycan iqtisadiyyatının neftdən sonra ikinci mühüm sahəsidir. Ümumi işçi qüvvəsinin 37% -i kənd təsərrüfatı sektorunda işləyir. Bununla birlikdə, kənd təsərrüfatının ÜDM-də 5,6% payı vardır. Azərbaycan iqlim və torpaq quruluşu baxımından əkinçiliyə uyğun bir ölkədir. Dünyada 11 iqlim qurşağından 9-u ölkədə görülür. Cənub bölgələrində bir mövsümdə 2 məhsul almaq mümkündür. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı torpaqlarının həcmi 4,8 milyon hektar təşkil edir ki, onlardan 39,6 faizi əkin sahələridir. Kənd təsərrüfatının 50.1% -i məhsulun becərilməsi və 49.9% -i heyvandarlıq fəaliyyətlərindən ibarətdir.

Diaqram 3.1. İqtisadiyyatın sahələri üzrə ÜDM. (2017)

Mənbə:www.stat.gov.az

            Ölkəmizin kənd təsərrüfatı strukturunda kolxoz və sovxoz müəssisələri tərəfindən Sovet İttifaqı dövründən kollektiv mülkiyyət əsasında həyata keçirilən islahat və özəlləşdirmə proqramı çərçivəsində xüsusi mülkiyyət əsaslı istehsal strukturu başlanmışdır. Neftdən sonra ixracatda ikinci ən mühüm sektor olsa da, Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə, ixracat gəlirlərində kənd təsərrüfatı sektorunun payı təxminən 5% təşkil edir. Ölkənin müstəqilliyinin bəpasə və Ermənistanla müharibə illərinə görə 90-cı illərdə əhəmiyyətli istehsal itkisi yaşadıqdan sonra, sektor müsbət artıma 1998-ci ilədən sonra başlamışdır. Sektor ölkənin qida ehtiyaclarını tam ödəməyə qadir deyil və əsasən dövlət subsidiyalarından asılıdır. Sektorun ümumi istehsalata qoyuluşunun aşağı olmasının əsas səbəbi, sektorda struktursuz səmərə və neft sektorunun sürətli inkişafıdır. Azərbaycanın bəzi kənd təsərrüfatı məhsulları üzrə məlumatlar Cədvəl 3.1-də göstərilir.

Cədvəl 3.1. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının təsərrüfat kateqoriyaları üzrə fiziki həcm indeksi, müqayisəli qiymətlərlə

Mənbə: www.stat.gov.az

Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sektorunun 90 faizdən çoxu özəl sektorun əlindədir.

Sovet dövründən qalan kollektiv və dövlət təsərrüfatları, kiçik, özəl sahibkarlıq təsərrüfatlarının həcmiortalama 9,7 hektardır. 1995-ci ildə bu təsərrüfatların ümumi əkinçilik istehsalında payı 60% ikən bu gün 90%dən yüksək bir həddə çatmışdır. Digər tərəfdən, əkin bitkiləri növləri də son dövrdə dəyişmişdir. Pambıq əsasən ölkədə bir müddət istehsal olunarkən, son illərdə tərəvəz və meyvələrə daha çox əhəmiyyət verilmişdir. Sektorda konservləşdirilmiş meyvə və tərəvəz istehsalının çəkisi ağırdır, lakin Sovet dövründə bu sahədə 43 zavod fəaliyyət göstərirdi və onların yalnız bir neçəsi daha sonra istehsalını davam etdirdi(www.agro.gov.az).

Cədvəl 3.2.Kənd təsərrüfatı müəssisələri və fərdi sahibkar təsərrüfatlarının sayı, ilin axırına

Mənbə: www.stat.gov.az

Azərbaycanda ərzaq emalı sənayesi üç əsas sahədən ibarətdir. Bunlar ət emalı, süd və süd məhsulları istehsalı, konservləşdirilmiş tərəvəz və meyvə istehsalıdır. Ölkənin yeni qurulan müəssisələri daxil olmaqla, ət emalı zavodlarının, konservləşdirilmiş tərəvəz və meyvə fabriklərinin demək olar ki, hamısı özəl sektor tərəfindən idarə olunur. Ərzaq məhsullarının emalı sənayesində ən iri Azərbaycan şirkəti olan "Er Nabran" meyvə suyu, duz və turşu istehsal edir və istehsalının əhəmiyyətli bir hissəsini MDB ölkələrinə, Almaniya, İsrail və ABŞ-a ixrac edir. "Azersun Holding, Türk qida sektorunda böyük bir paya sahibdir. Azərbaycanda süd məhsullarının istehsalı mühüm yer tutur və bu sahədə əsas şirkətlər ADC, Tir Milk-Pro və Taimextir. Azərbaycanda istehlak edilən ətin dörddə biri və yumurtaların üçdə biri idxal yolu ilətəmin edilir. Ölkənin ən böyük ət emalı zavodları “Azet”-dir. Azərbaycanda ixrac yönümlü kənd təsərrüfatı məhsulları və ərzaq emalı üçün əhəmiyyətli imkanlar vardır.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı üzrə 2025-ci ildən sonrakı müddət üçün gələcəyə baxışsənayeyönümlü, yüksək texnoloji inkişafa əsaslanan, ətraf mühitə aid olan standartların tələblərinə müvafiq və qlobal dəyər zənciri sisteminə səmərəli inteqrasiya olunmuş kənd təsərrüfatının formalaşdırılmasını nəzərdə tutur.

          2025-ci ildən sonra ölkənin kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı

sektorlarında məhsuldarlığın yüksəldilməsinə şərait yaranacaq, emal müəssisələri kəndtəsərrüfatı məhsullarının emal edilərək, yüksək dəyər yaradan məhsula çevrilməsindəmühüm rol oynayacaqdır. Yerli və xarici bazar iştirakçılarıekoloji dayanıqlılığa, yüksək məhsuldarlığa, səmərəliliyə malik emal sənayesi müəssisələrinin (məsələn, üzüm, tütün, pambıq və s.) fəaliyyətini gücləndirməklə, bu sektorların inkişafına təkan verəcəklər. Ət məhsullarınıneləcə də quru meyvə-tərəvəz məhsullarının və şirəsininistehsalı üçün müasir emal müəssisələri və soyuducu anbarlar şəbəkəsi yaradılacaqdır. İqtisadiyyatda yüksək dəyər yaradan xüsusi bitkiçilik məhsullarının yetişdiriləcəyi ərazilər bu məhsulların istehsalı və emalı üzrə ixtisaslaşdırılacaqdır(Quliyev E.A.,2015, s.61).

Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının artırılması yalnız

daxili ərzaq tələbatını ödəməklə yanaşı, bölgəyə və dünya bazarlarına ixracın da artmasına səbəb olacaqdır. Azərbaycanın qida istehsalçıları öz məhsullarını dünya bazarında yüksək keyfiyyəti ilə tanış edəcək və bu məhsulların milli markasını yaradacaqdır. Bu cür tanınmış şirkətlər, ölkədəki məntiqi infrastrukturun inkişaf etdirilməsi yolu ilə Qafqaz bölgəsində əhəmiyyətli bir ixracatçı olaraq fəaliyyət göstərərək və hətta fəaliyyətlərini genişləndirərək bu bölgədə daha güclü bir mövqeyə sahib olan digər ölkələrə investisiya yatırımı edəcəkdir.

Azərbaycan hökuməti, birbaşa icra edici tərəf olaraq deyil, ən azından bu cür fəaliyyətləri motivasiya edən və müəyyən təşviq tədbirlərinin tətbiqini inkişaf etdirən tərəf olaraq hərəkət edəcəkdir. Bu şərtlərin inkişaf etdirilməsi üçün son texnologiya və  informasiya xidmətləri təmin ediləcək, elektron bir əkinçilik sistemi yaradılacaq, rəqabət gücü yüksək olan bir mühit yaradılacaq, qanuni çərçivədə dəyişikliklər ediləcək və kənd təsərrüfatı sektoruna investisiya axını artırılacaqdır.

2025-ci ildən sonra Azərbaycanda ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlər görüləcək və kənd təsərrüfatı sektoru kənd təsərrüfatının inkişafına yardım edən iqtisadi güc rolunu oynayacaqdır. Bununla yanaşı ölkədə xüsusi qida tərkibinin (məsələn, protein tərkibinin) qorunması üçün uyğun və məqsədyönlü bir strategiya tətbiq olunacaqdır. 2025-cü ildən etibarən alınacaq tədbirlər və layihələrin prioritetləri zamanı ekoloji davamlılıq diqqət mərkəzində olması zərurəti yaranacaqdır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını artırmaq üçün müvafiq tədbirlərin heç bir ətraf mühitə təsir göstərməməsi təmin olunacaqdır. Bu "yaşıl" yanaşmaya əsaslanan milli sənayenin gələcək inkişafı üçün strategiyalar planlanacaq, iqlim dəyişikliyi nəzərə alınacaq və ətraf mühitə uyğun şəkildə istehsal və emal üsulları tətbiq ediləcəkdir(www.agro.gov.az).

2015-ci ilə 2015-ci ilə müqayisədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı üçün prioritetlərin həyata keçirilməsi nəticəsində:

● Azərbaycanın real ÜDM-i 1235 milyon manat artacaq. Birbaşa xərclər təxminən 575 milyon manat təşkil edəcək və dolayı xərclər 660 milyon manat təşkil edəcək;

● Ölkənin ərazisində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı üçün lazımi

tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə 20 min yeni iş yeri yaradılacaq.

2020-ci ilə qədər kənd təsərrüfatının istehsal və emal sektorunda nəzərdə tutulmuş tədbirlər üçün (2015-ci ilə nisbətən) aşağıdakı əsas hədəf göstəriciləri müəyyənləşdirilmişdir:

● ət istehsalı 20%, süt istehsalı 30% artım;

● Pambıq istehsalı və emalının istehsal həcmindən ən azı 4 dəfə artım;

● Arpa istehsalı, eləcə də istehsal həcmindən ən azı 1000 dəfə emal edilməsi;

●2020-ci ilə qədər hər bir regionda dəyər zəncirlərindəki 25 kiçik və orta sahibkarlıq təşkilatının yaradılması;

● əlavə 665 milyon manat maliyyə resurslarının yaradılması;

● inzibati rayonlarda və sektorlarda ən azı 100 investisiya layihəsinin hazırlanması;

● istehsalçıların suvarma su təchizatının 20% artması;

● əkinçilik ərazilərinin becərilməsi üçün əkin sahələrinin istifadəsi ilə əlaqədar ümumi əkin sahəsini 5 faiz artırmaq;

● Kənd təsərrüfatı istehsalçıları tərəfindən mineral gübrələrin istifadəsinin 25% artması;

●Kənd təsərrüfatı istehsalçıları bitki mühafizəsi məhsullarından istifadə 25% artması;

● İstehsalçıların sertifikatlaşdırılmış kənd təsərrüfatı toxumlarınınistifadəsini 90% artırmaq;

● kənd təsərrüfatı məhsullarının emalında maşın və avadanlıqların istifadənin 20% artımı;

● bütün kənd təsərrüfatıixtisasları üzrə ali təhsil müəssisələrində tələbə sayının 20% artması;

● Özəl baytarlıq xidməti göstərənlərin sayının 30 faiz artması;

● Paytaxt və böyük şəhərlərdə 5 "yaşıl" bazarın və 50 "fermer" in yaradılması;

●2020-ci ilə qədər kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracında ixtisaslaşmış 200 fermer olması;

● Suvarma ərazilərinin 30% -nin bərpası vəziyyətinin yaxşılaşdırılması.

Ümumilikdə Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsində müəyyyən edilmiş strateji hədəflərdən bir neçəsini aşağıda qeyd edək:

1. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün institusional imkanların gücləndirilməsi. Bu, aşağıdakılara aiddir:

a) Əhalinin ərzaqla təmin edilməsi üçün ərzaq təhlükəsizliyi məlumat sistemi və monitorinq sisteminin yaradılması

b) əhalinin bütün təbəqələrindən təhlükəsiz ərzaq almaq üçün mexanizmlərin yaradılması

c) Qiymət zəncirinin bütün mərhələlərini əhatə edən və risk təhlili yanaşmasına

əsaslanan qida təhlükəsizliyi sisteminin yaradılması

2.Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal potensialının dəyər zənciri artırılması. Bu, aşağıdakılara aiddir:

a) rəqabətqabiliyyətli kənd təsərrüfatı və emal sənayesi məhsullarının daxili və xarici bazarlarda istehsal potensialının gücləndirilməsi

b) İxrac yerinə içməli kənd təsərrüfatı və emal sənayesi məhsullarının istehsalını artırmaq

c) Kənd təsərrüfatında kənd təsərrüfatı əməkdaşlığının yaradılması və əməkdaşlığın yaxşılaşdırılması

d) Kompleks layihələrin həyata keçirilməsi üçün dövlət-özəl tərəfdaşlığın inkişaf etdirilməsi

e) Kənd təsərrüfatı ticarətinin inkişafına dəstək

3. Maliyyə çıxış imkanlarını asanlaşdırmaq. Bu, aşağıdakılara aiddir:

a) Kənd təsərrüfatında maliyyələşdirmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi

b) Kənd təsərrüfatı sığortasının inkişafı

c) kənd təsərrüfatı sektoruna investisiyaların təşviq edilməsi

4. Kənd təsərrüfatı məhsullarının bazarının təkmilləşdirilməsi və xidmətin göstərilməsinin yaxşılaşdırılması Bu daxildir:

a) Torpaq bazarının inkişafı

b) istehsalçılara suvarma suyunun yaxşılaşdırılması

c) kənd təsərrüfatı məhsullarının maşın, maşın və avadanlıqla təchizatı və kənd təsərrüfatı xidmət bazarının inkişafı

d) toxum və yataq bazarının təkmilləşdirilməsi və yerli istehsal potensialının gücləndirilməsi

e) gübrələrin və bitki mənşəli dərmanların tədarükünün yaxşılaşdırılması

f) heyvan yemi yeminin artırılması və heyvandarlıq fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi

g) Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının baytarlıq və fitosanitar xidmətlərinin yaxşılaşdırılması.         

5. Kənd təsərrüfatı sahəsində elmin, təhsilin, informasiya və məsləhət xidmətlərinin inkişafı.

a) kənd təsərrüfatının inkişafına keyfiyyətli bir keçid təmin etmək

b) kənd təsərrüfatında kənd təsərrüfatı tədqiqatlarının nəticələrinin planlaşdırılması, aparılması və araşdırılması mexanizmlərini inkişaf etdirmək

c) kənd təsərrüfatı sektorunun ehtiyaclarına cavab verən informasiya məsləhətləşmə şəbəkəsinin yaradılması

 

3.2. Kənd təsərrüfatı məhsulları emalı sənayesinin maliyyələşdirmə

mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi

Ölkədə rəqabətqabiliyyətli kənd təsərrüfatı sektoru yaratmaq üçün istehsalçıların maliyyəmaliyyələşdirməmexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi, risk qiymətləndirmələrini və risklərin azaldılması mexanizmlərini təkmilləşdirmək lazımdır.

Bu amillər nəzərə alınmaqla, bu strateji məqsəd üçün üç prioritet sahə seçilmişdir. İlk prioritet kənd təsərrüfatı sektorunda maliyyələşdirmə mexanizminin təkmilləşdirilməsinə yönəlmiş tədbirlərdir. İkinci prioritet ölkədə kənd təsərrüfatı sığortasının inkişafını nəzərdə tutur. İkinci prioritet kənd təsərrüfatında yerli və xarici investisiyaların təşviq edilməsi ilə bağlı tədbirlərlə bağlıdır(www.economy.gov.az).

Kənd təsərrüfatında maliyyələşmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi kənd təsərrüfatı müəssisələrinin zərərlə işləməsinin qarşısnın alınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Aşağıdakı diaqramda kənd təsərrüfatı müəssisələrinin ümumi sayı və zərərlə işləyən müəssiəslərin sayı göstərilmişdir. Diaqrama əsasən zərərlə işləyən müəssisələrin sayı ən az 2013-cü ildə müşahidə olunmuşdur. Lakin 2014-cü ildə artmasına baxmayaraq 2017-ci ilə kimi azalma müşahidə edilmişdir.

Diaqram 3.2. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sayı. (vahid)

Mənbə: www.stat.gov.az

Kənd təsərrüfatı məhsulları emalı sənayesinin maliyyələşdirməmexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi fərdi sahibkar təsərrüfatlarından əldə edilən gəlirlərin həcminin artırılması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu mənada aşağıdakı Diaqram 3.3-də  fərdi sahibkar təsərrüfatlarından əldə edilən gəlirlərin həcminin müxtəlif illər üzrə göstəriciləri analiz etdikdə bitkiçilik sahəsi üzrə 2011-ci ildən 2014-cü ilədək azalma müşahidə edilmişdir. Daha sonra 2016-cı ilə kimi artım müşahidə olunsa da 2017-ci ildə təkrar azalma müşahidə edilmişdir. Heyvandarlıq sahəsi üzrə isə 2011-ci ildə 2017-ci ilə kimi azalma müşahidə

edilmişdir.

Diaqram 3.3. Fərdi sahibkar təsərrüfatlarında satışdan əldə edilən gəlirlərin həcmi (min manat)

Mənbə: www.stat.gov.az

Son illərdə kənd təsərrüfatı sektorunda kredit həcminin artmasına baxmayaraq, bu kreditlər ümumi kredit portfelində və ümumi iqtisadiyyatda daha az paya sahibdir. Beləliklə, Mərkəzi Bankın məlumatlarına əsasən, 2016-cı ilin ilk 9 ayı ərzində kənd təsərrüfatı və emal sektoruna ayrılmış kredit həcmi 409,7 milyon manat təşkil etmişdir. Bu, ümumi iqtisadiyyata ümumi kreditlərin 2,4 faizini təşkil edir. Bunun əsas səbəbi isə bu sahənin özünəxas xüsusiyyətidir. Buna görə, bu sahənin təbii və iqlim şəraitinə,müstəqil sərmayə dövriyyəsinin aşağı olması, kənd təsərrüfatı istehsalçıları üçün uyğun girov şərtlərinin olmaması, bu sahədə kredit riskin minimuma endirilməsi üçün kifayət qədər mexanizmlərin

olmaması və istehsalçıların maliyyə savadlılığının aşağı olmasına səbəb olmuşdur.

 Strateji  hədəflərdə göstərildiyi kimi Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ilə İqtisadi

İnkişaf Nazirliyi həm kənd təsərrüfatında, həm də əsas sahələrdə maliyyə sektorunun tələb və ehtiyaclarını təhlil edəcəklər. Hər iki nazirlik də bu məqsədlə tədqiqat aparacaq və maliyyə imkanlarından geniş istifadə üçün müvafiq hədəflər qoyacaqdır.Kənd təsərrüfatı məhsulları emalı sənayesinin maliyyələşdirmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi üçün bu addımın xüsusi əhəmiyyəti vardır.

Maliyyə Bazarlarına NəzarətPalatası çərçivəsində kənd təsərrüfatı mallarının yerləşdirilməsi (maşın kimi) müvafiq olaraq təsnifatlandırılacaq və elektron təminat idarəçiliyindən cavabdeh olan baş ofislə birlikdə məlumat bazasına əlavə olunacaq. Buna paralel olaraq beynəlxalq müraciətlər araşdırılacaq vəanbarda saxlanılan məhsulların, istehsal olunacaq məhsulların saxlanılması üçün müvafiq təkliflər hazırlanacaqdır.

Bölgələrdə Kənd Təsərrüfatı Elmləri və İnformasiya Məsləhət Mərkəzləri müntəzəm olaraq təlimlər və seminarlar təşkil edəcəkdir. Bu təlimlərdə və seminarlarda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına maliyyə imkanlarından əldə olunan məlumatlar, eləcə də maliyyə resurslarından səmərəli istifadə etmək üçün lazım olan məlumatlar veriləcəkdir. İstehsalçıların maliyyə savadlılığının inkişafı üçün maliyyə institutlarının rolunu genişləndirəcək tədbirlər həyata keçiriləcəkdir (Məmmədov R.F.,1991,s.42).

Kənd təsərrüfatı məhsulları emalı sənayesinin maliyyələşdirmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi üçün beynəlxalq təcrübələr araşdırılacaq və əlverişli şəraitdə istehsalçılara maliyyələşmə imkanlarının genişləndirilməsi, kənd təsərrüfatı sektoruna əlavə resursların cəlb edilməsi üçün kredit təşkilatları tərəfindən verilmiş kommersiya kreditləri üçün faizlərin optimallaşdırılması üçün tövsiyələr hazırlanacaqdır.

       2020-ci ilədək Strateji Yol Xəritəsində də göstərildiyi kimi kənd təsərrüfatı sektorunun ümumi maliyyələşdirmə mexanizmi təkmilləşdiriləcəkdir. Girovsuz və innovativ kreditlərin istifadəsi üçün normativ hüquqi baza yaradılacaqdır. Daşınmaz girov ilə yanaşı, digər növ girovlarla kreditləşdirmə mexanizmi yaradılacaqdır. Kənd təsərrüfatında QİK-lərin ( qeyri-işlək kreditlərin) həcmi azalacaqdır. Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının maliyyə savadlılığı artacaq və maliyyə imkanlarından əlverişli şəraitdə təmin olunacaqdır. Bu tədbirlər nəticəsində aşağıdakı nəticələrin əldə olunması gözlənilir:

• əlavə maliyyələşmə 665 milyon manat məbləğində təmin ediləcək.

• Kredit zəmanət fondu nəzərdən keçiriləcəkdir.

2020-ci ildə real ÜDM-nin təxminən 115 milyon manat və təxminən 210 milyon dolları birbaşa və ya dolayısı ilə, digər prioritetlərin həyata keçirilməsində dəstəkləyici rolu olması nəzərdə tutulur.

Fermerlərdə innovasiya maliyyələşdirmə mexanizmləri üzrə biliyinin olmaması bu sahədə bəzi risklər yarada bilər. Bu prioritet üçün digər risk faktorları da ölkədə fəaliyyət göstərən kredit təşkilatlarının kənd təsərrüfatı sektorunun kreditləşməsinə daha az maraq olmasıdır.

Hazırda kənd təsərrüfatı istehsalçılarının sığorta xidməti çox aşağı səviyyədədirlər. Belə ki, Maliyyə Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2015-ci ildə ölkədə əmlak sığortası üzrə ödənilən ümumi haqlarda kənd təsərrüfatı bitkilərinin və heyvandarlıq sığortasının payı 1,3% təşkil etmişdir. Əkinçilik məhsulları və heyvandarlıq sığortası əsasən Aqrolizinq ASC-nin kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan bir sıra iri maliyyə-sənaye qrupları tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı istehsalçılarına dövlət dəstəyi tətbiq edilərkən, bu dəstək tədbirləri praktik olaraq istifadə edilmir.

Bu faktlar ölkədə kənd təsərrüfatı sığortasının yaxşılaşdırılması və bu sahədə ictimai dəstək mexanizmlərinin yaxşılaşdırılması üçün daha geniş islahatlara ehtiyac olduğunu göstərir.Bu baxımdan, kənd təsərrüfatında sığorta sisteminin inkişafına mane olan əsas amillərdən biri təbii fəlakətlər, heyvan və bitki xəstəlikləri, iqlim dəyişiklikləri və kənd təsərrüfatı məhsullarının məhsuldarlığı göstəriciləri üçün 30-40 illik məlumat bazasının yaradılmasıdır. Eyni zamanda, kənd təsərrüfatında dünya təcrübəsində geniş istifadə olunan kifayət qədər sığorta fondunun olmaması sahənin inkişafına mənfi təsir göstərir.

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası

və digər aidiyyəti orqanlar tərəfindən beynəlxalq təcrübəyə əsaslanan sığorta

sistemdə aqrar sahə üçün qanunvericilikdə təkmilləşdirmələrin aparılması üzrə

təkliflər hazırlanacaqdır.

Maliyyə Nazirliyi və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi özəl sığorta şirkətlərinin

iştirakı ilə kənd təsərrüfatı sığortasının əhatə dairəsini genişləndirmək üçün sığorta fondunun yaradılması imkanını aşkarlayacaqdır. Bu sahədə beynəlxalq təcrübə araşdırılacaq və Fondun ümumilikdə istehsalçı sığortalarına və kənd təsərrüfatının inkişafına təsirlərinin təhlil edilməsi ilə bağlı məlumatlar hazırlanacaqdır.

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ilə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi birgə uzun müddətli iqlim məlumatları və təbii fəlakətlər, heyvan və bitki xəstəlikləri və ölkədə sığorta risklərinin effektiv qiymətləndirilməsi üçün məhsuldarlıq göstəriciləri əsasında məlumat bazası yaradacaqdır.

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Maliyyə Nazirliyi ilə birgə, karantin rejimi və ya zərərvericilərin aradan qaldırılması, karantin heyvanlarının qarşısının alınması, karantin rejimin istifadəsi və ya zərərvericilərin aradan qaldırılması kimi kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarının maddi ziyanını kompensasiya etmək üçün bir mexanizm hazırlayacaqdır. Bu mexanizmin yaradılmasında qabaqcıl texnologiyadan istifadə edilməsi də nəzərdə tutulmuşdur(www.aqrarkredit.az).

Kənd Təsərrüfatı Elmləri və İnformasiya Məsləhət Mərkəzləri bölgələrdə kənd təsərrüfatı sığortası mövzusunda məlumatlandırma kampaniyaları həyata keçirəcək. İstehsalçıların sığorta savadlılığını artırmaq üçün özəl sığorta şirkətlərinin rolunu artırmaq üçün tədbirlər həyata keçiriləcəkdir.

Bütün bu görülən tədbirləin nəticəsində kənd təsərrüfatında sığıota sistemini tənzimləyən qanunvericilik bazası təkmilləşdirilmişdir. Kənd təsərrüfatı istehsalçıları kənd təsərrüfatı daşınmaz əmlak sığınacaqla təmin ediləcəkdir. Karantin rejimi tətbiqinə gəldikdə, kənd təsərrüfatı istehsalçılarına maddi ziyana görə kompensasiya mexanizmləri veriləcəkdir. Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının sığorta savadlılığı artacaqdır.

Bu tədbirlərin nəticələri aşağıdakı şəkildə göstərilə bilər:

• Sığorta Hadisələri Reyestri yaranacaq;

•Aqrar Sığorta Fondunun yaradılması nəzərdən keçiriləcək;

•Kənd təsərrüfatı sığortası əhatə dairəsi genişləndiriləcəkdir (sığortalanan

kənd təsərrüfatı istehsalçılarının ümumi sayı ən az 3 dəfə artacaq).

Bununla yanaşı, bu prioritet çərçivəsində alınacaq tədbirlər 2020-ci ildə Real

ÜDM-in təsirinə nail olmaqda dəstək rolunu oynayacaqdır.

Vurğulamaq lazımdır ki, son bir neçə il ərzində kənd təsərrüfatı sektoruna qoyulan ümumi investisiyalara baxmayaraq, bu sektorda sərmayələr iqtisadiyyatın digər sektorlarına nisbətən aşağı olmuşdur. Son onillikdə iqtisadiyyata investisiyaların strukturunu nəzərə alaraq, kənd təsərrüfatına qoyulan investisiyaların payı yalnız 3.05 faiz təşkil edir.

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və yerli icra hakimiyyəti orqanları ilə birlikdə bu sektorun investisiya ehtiyacları və imkanları kənd təsərrüfatının inkişaf perspektivləri əsasında qiymətləndiriləcəkdir. Bu qiymətləndirməyə əsasən, investisiya layihələri və investisiya xəritələri (inzibati rayon və regionlarda) inkişaf etdiriləcəkdir. Həm elektron, həm də çap edilmiş materiallar kənd təsərrüfatı sektorunda, forumlarda, konfranslarda, ikitərəfli və beynəlxalq sərgidə yerli və xarici investorlar ilə investisiya imkanları hazırlanacaqdır. Beynəlxalq ərzaq istehsalçıları (transmilli korporasiyalar) daxil olmaqla tanınmış kənd təsərrüfatı sənayesi ölkəyə sərmayə qoyulacaq və bu istehsalçıları ölkəyə cəlb etmək üçün xüsusi strategiyalar və proqramlar hazırlanacaqdır.

Kənd təsərrüfatı sektoru ölkə iqtisadiyyatında və inkişafında böyük rol oynadığından kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilmə mexanizminin yaradılması çox vacib məsələdir. Dövlətlər kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilməsi mexanizmlərinin müxtəlif modellərini tətbiq edirlər. Bu işin məqsədi kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilməsinin mexanizmi üçün bir model hazırlamaqdır. Bu məqsədlə, kənd təsərrüfatı sektorunun xüsusiyyətləri və inkişafa təsiri vurğulanır. Sonrasında isə ölkədə əkinçiliyin maliyyəsində görülən problemlər aşkar olunur. Kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilməsində qarşılaşılan bu problemlər qruplaşdırılmış və həll modelləri hazırlanmışdır. Ölkələr bu mexanizm modellərini hazırlayarkən dörd əsas problem qrupu nəzərdən keçirir. Bunlar "məlumatların

olmaması", "yüksək faiz dərəcələri / xərclər", "audit" və “tətbiq” qruplarıdır.

Tarixən , kənd təsərrüfatı fəaliyyəti bütün cəmiyyətlər üçün əsas iqtisadi

fəaliyyətlərdən biri olmuşdur. Bu gün də bu vəziyyət eynidir. Kənd təsərrüfatı sektoru ölkələrin iqtisadiyyatında əhəmiyyətli bir ağırlığa malikdir. Azərbaycan baxımından əkinçilik sektoru iqtisadiyyatın əsas sektorlarından biridir. Sərbəst əldə edilən məlumatlar kənd təsərrüfatı sektorunun məşğulluq, xarici ticarət və iqtisadi böyümə kimi makroiqtisadi faktorlarda əhəmiyyətli bir paya malik olduğunu göstərir. Bu səbəblə əkinçilik sektorunun inkişafı Türk iqtisadiyyatının ümumi mənada inkişafına təsir etməkdədir. Digər tərəfdən, kənd təsərrüfatı sektorunun inkişafı üçün müxtəlif addımlar atılmalıdır. Bu addımlardan biri kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilməsidir. Milli iqtisadiyyatdakı əhəmiyyəti ilə kənd təsərrüfatı sektorunun effektiv maliyyələşdirilməsi digər makroiqtisadi göstəricilərə təsir edəcəkdir. Bütün bu faktlar nəzərə alınmaqla, kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilməsinin inkişafa təsirini anlamaq və kənd təsərrüfatı sektorunun maliyyələşdirilməsi üçün bir model yaratmaq lazımdır. Bu model əsasında məhz Kənd təsərrüfatı məhsulları emalı sənayesinin maliyyələşdirmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi işləri görülməlidir.

 

3.3. Aqrar sahəyə investisiya qoyuluşlarını onun emal sənayesinətəsirinin təkmilləşdirilməsi yolları

İnvestisiya anlayışı müxtəlif iqtisadi ədəbiyyatlarda müxtəlif cür istifadə olunur. İnvestisiya-maliyyə resursları, maddi və mənəvi sərvət, investisiya, maliyyə və intellektual sərvət, kapital qoyuluşu və s. mənasında. İnvestisiya - "iqtisadi əlaqələr sistemindəki investisiyalar ... daşınmaz əmlak, maliyyə və intellektual mülkiyyət, kapital (kapitala) və pul vəsaitləri, kreditlər və səhmlər şəklində edilən yatırımlardır."

2016-cı ilin ikinci yarısında dünya iqtisadiyyatının artım sürətinin və 2017-ci ildə sürətlənmənin sürətlənməsinin və neft ixrac edən ölkələrin neftlə təminat müqaviləsinin yavaşlaması neftin qiymətinin tədricən artmasına və ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafına gətirib çıxaran islahatlar Azərbaycanın iqtisadiyyatına müsbət təsir göstərmişdir. İxracat gəlirlərinin əhəmiyyətli dərəcədə artması, qeyri-

neft sektorunda ixracın artması və idxal əvəzinin tətbiqi nəticəsində milli valyutada

sabitliyə nail olundu.

 

Cədvəl 3.3. İqtisadiyyatın sahələri üzrə əsas kapitala yönəldilmiş investisiya

Mənbə: www.stat.gov.az

2017-ci ildə ölkəmizdə sosial, eləcə də iqtisadiyyat sahələrin inkişafı üçün bütün maliyyə mənbələri hesabına 1506.8 mln. manat əsas kapitala investisiya qoyulmuşdur. Statistik məlumatlara əsasən“Əsas kapitala qoyulmuş vəsaitin 44.6%-ni daxili investisiyalar, 55.4%-ni isə xarici investisiyalar təşkil etmişdir. 2017-ci ildə əsas kapitala yönəldilmiş ümumi investisiyaların 7102.2 milyon manatı (45.7%-i) qeyri-neft bölməsinin, 8448.6 milyon manatı (54.3%-i) isə neft bölməsinin inkişafında istifadə edilmişdir.”

Hal-hazırda maddi nemət, əşyalar kapital hesab edilir və intellektual

mülkiyyətin kapital adlanır. İntelektual kapital-elm, təhsil, mədəniyyət, sağlamlıq və digər qeyri-istehsal sahələrində yaradılır. Texnikalar, texnologiyalar icad edilir, intellektual biliklər, rasyonalizasiya və təkmilləşdirmələrə dair kəşflər edilir və tətbiq olunur. Beləliklə, intellektual kapital istehsalının artması və bu kapitalın sosial-iqtisadi inkişafa, ümumi tərəqqiyə birbaşa və ya dolayısı ilə böyük təsir göstərir.

Kənd təsərrüfatı investisiyaları yeni müəssisələrin yaradılması, mövcud

müəssisələrin modernləşdirilməsi, ölkə daxilində və xaricində gəlir əldə etmək üçün yeni texnologiyaların tətbiqi, maddi və intellektual ehtiyatlara yönəldilmiş fəaliyyətidir(www.argo.gov.az).

Qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatının səmərəliliyi rayonlar, sahələr və əmlak formaları üzrə investisiya siyasətinin müvafiq formalaşdırılması ilə bağlıdır. Texnoloji strukturun modernləşdirilməsi, texniki dəstək və kapital qoyuluşlarının istehsal imkanları diqqət mərkəzində olmalıdır. Kənd təsərrüfatı sektorunda investisiya proseslərinin təmin edilməsi, kreditləşdirmə, vergi, qiymət və s.  görə elastik iqtisadi mexanizm yaratmaqdan asılıdır. Bu da öz növbəsində siyasətin inkişafından asılıdır.

Kənd təsərrüfatında istehsalın iqtisadi effektivliyi investisiyanın zəruriliyi və xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Burada yatırımların maliyyələşdirilməsinə tez-tez daxil olan bank kreditləri əhəmiyyətli rol oynayır. Bununla yanaşı, sahibkarlıq gəlirləri bank kreditləri ilə müəyyənləşdirilmiş faiz dərəcəsi əsasında investisiya qoymaqda maraqlı deyil. Kənd təsərrüfatı riskli bir bölgə olduğu üçün investisiyaların artırılması üçün daha az stimul vardır. Kənd təsərrüfatında torpaq və mülk sahibləri, yanacaq, toxum, maddi və texniki ehtiyatların maliyyə resurslarına olan tələblərinə cavab vermək məcburiyətində qalır. Kənd təsərrüfatının xüsusiyyətləri ilə əlaqəli sahəyə investisiya qoyuluşları maraqların az olması xüsusi problemlərdəndir (Рыгалова Л.В.,2002,s.585).

Aqrar sahədə investisiyaların formalaşmasını aşağıda sxemdəki kimi göstərmək olar(İbrahimov İ.H., İbrahimov E.R., 2004, s.583):

Sxem 3.1. Aqrar sahədə investisiyaların formalaşması

Analiz göstərir ki, kənd təsərrüfatı sektorunda biznes mühitinin yaradılması,

sahibkarlığın formalaşması və iqtisadi inkişaf əsasən investisiya həcmindən asılıdır. Müstəqilliyə qədər kənd təsərrüfatı sektoru dövlət maliyyə təhlükəsizliyi əsasında fəaliyyət göstərmişdir. Ölkənin müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra kənd təsərrüfatı islahatı və bazar münasibətləri qurulmuş və kənd təsərrüfatı sektoruna investisiyalar dəyişmişdir. Hökumət proqramları ölkənin rəhbərliyi tərəfindən qəbul edilmiş və normativ hüquqi sənədlərə və prioritet investisiya strukturuna əsaslanan investisiya siyasətinin həyata keçirilməsinə uyğun bir əsas təmin etmişdir.

Bu gün kənd təsərrüfatı sahibkarları milli iqtisadiyyatın inkişafında mühüm rol oynayırlar. Sahibkarlığın inkişafında orta və böyük miqyaslı layihələrin həyata keçirilməsində və mövcud olan kənd təsərrüfatı potensialından səmərəli istifadə etməklə tərəfdaşlarla faydalı iqtisadi əlaqələrin yaradılmasında investisiyanın rolu artır. Strateji bir vəzifə olaraq, əkinçilik investisiyalarının emal sənayesinə təsiri istehsal və xidmətlərin təkmilləşdirilməsi, kapitalın alınması və dövriyyənin artması yolu ilə əldə edilə bilər. Bu kontekstdə investisiya kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatının davamlı inkişafı üçün əsas vasitədir və kapitalın artırılmasında, iqtisadi səmərəliliyin artırılmasında və rəqabətqabiliyyətli istehsal və xidmətlərin formalaşmasında mühüm rol oynayır.

Kənd təsərrüfatı sektorunun inkişafına investisiyaların rolu aşağıdakı şəkildə sıralamaq olar(Wangwe, S.,2012, s.92):

- kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun inkişafı üçün daxili münasibətləri təmin edir;

- məhsulun keyfiyyətini artırmaq və rəqabət qabiliyyətini təmin etmək mümkündür;

- milli iqtisadiyyatın digər sahələrinə davamlı xammal təmin edir;

- kənd təsərrüfatı sektorunda istehsal və sosial infrastrukturun inkişafı;

- Əhalinin məşğulluq səviyyəsi artır;

- ətraf mühitin qorunması tədbirləri görülür;

- Artırılmış ərzaq təchizatı, sektorlararası inteqrasiya və daha çox.

Kənd təsərrüfatı sektorunda investisiya fəaliyyətinin effektivliyi onun həcmi və maliyyələşdirmə mənbəyi ilə yanaşı həm də strukturuna əsaslanır. Kənd təsərrüfatında investisiya fəaliyyətinin mənbələri aşağıdakılardır:

- investorun krediti - maliyyələşdirməsi (bank və büdcə kreditləri, istiqrazlar və digər fondlar);

- investorun maliyyə və intellektual investisiyalarından, qəzalarından və təbii fəlakətlərdən yaranan zərərlər üçün sığorta haqları, maliyyə resursları və daxili resurslar (mənfəət, amortizasiya ayırmaları, qənaət və s.).

- investor tərəfindən çıxarılmış vəsaitlər (səhmdarlar və digər səhmdarlar, hüquqi şəxslər, səhmlərin satışından alınmış vəsaitlər);

- büdcə və büdcədənkənar vəsaitlərdən investisiya xərcləri;

-müəssisələrin, təşkilatların və vətəndaşların zəruri və xeyirxah fəaliyyətləri;

- xarici investisiyalar və s.

Kənd təsərrüfatı sektoruna investisiya qoyulması üçün obyektiv tələb

aşağıdakı amillərlə şərtlənir:

1.     Kənd təsərrüfatı istehsalçıları və xidmət təminatçıları öz biznes mühitini

genişləndirmək üçün maliyyə resursları məhduddur,

2. Kənd təsərrüfatı sektorunda istifadə olunan maşınların fiziki və mənəvi köhnəlməsi,

3. Kənd təsərrüfatı, gübrə, kimyəvi müdafiə vasitələri və s. olan tələbat ödənilmir,

4. Kənd təsərrüfatı sektorunun inkişafı (emal, xidmət və s.) və institusional infrastrukturların inteqrasiyasının inkişaf etdirilməsi tələbatdan geri qalır,

5. Mövcud daxili resursların hesabına rəqabət qabiliyyəti, yeni istehsal və xidmətlərin olmaması, regional fərqlərin aradan qaldırılması kənd əhalisinin gəlir səviyyəsinə mənfi təsir göstərir,

6. İstehsalat və xidmət xərcləri yüksəkdir, xərclər ödənilmir, ərzaq tədarükü strukturlarına qoyulan tələblər aşağı səviyyədə qarşılanır.Kənd təsərrüfatı sektorunda istehsal həcmi, yekun nəticədə, investisiyalar spesifik xüsusiyyətlərindən aslıdır.

Kənd təsərrüfatı sektoruna qoyulan investisiyalar iki növ daxili və xarici maliyyələşdirməyə ayrılır. Daxili investisiya maliyyələşdirmələri hökumət, iqtisadi qurumlar, bank kreditləri, qiymətli kağızlar, ipoteka kreditləri və maliyyə lizinqləri daxildir. Xarici maliyyələşdirmə - birbaşa investisiyalar, portfel investisiyaları, xarici kreditlər, qrantlar və s. daxildir.

Cədvəl 3.4. İqtisadiyyata yönəldilən investisiyalar

Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Statistika Komitəsi

Təhlil göstərir ki, ölkə iqtisadiyyatına yönəldilən investisiyalar 2016-cı ildə 2010-cu ilə nisbətən 8749.6 milyon manat artmışdır. 2014-cü ildə investisiyaların 41,9 %-i xarici investorlar, 58,1%-i daxili investorlar tərəfindən qoyulmuşdur. Bu əsasən qeyri-neft sektoruna kapital qoyuluşunun artması və ölkədaxili sahibkarların maliyyə imkanlarının yaxşılaşması, istehsal və xidmət sahələrinə kreditləşmənin yüksək səviyyəsi ilə izah olunur.

Kənd təsərrüfatı sektorunda investisiya kimi maliyyə vəsaitləri Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Beynəlxalq Kənd Təsərrüfatı İnkişafı Fondu (IFAD), Yaponiya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Fondu, Eximbank, İslam İnkişaf Bankı, FAO (BMT Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı) , TACİS, Almaniya, Hollandiya, İsrail, Türkiyə və digərlər ölkələrin müvafiq layihələri, bankların və beynəlxalq təşkilatların kreditləri, ölkənin büdcəsi (Milli Sahibkarlığa Dəstək Fondu) və büdcədənkənar fondlar (Neft Fondu, Dövlət Sosial Müdafiə Fondu və s.) hesabına müvafiq layihələrin həyata keçirilməsi üçün ayrılmış vəsaitləri olmuşdur. Milli Sahibkarlığa Dəstək Fondunun vəsaitləri əsasən aşağıdakı resurslardan ibarətdir: dövlət büdcəsi vəsaitləri, fondun fəaliyyətindən daxilolmalar, dövlət əmlakının özəlləşdirilməsindən əldə edilən vəsaitlər, qiymətli kağızlardan dividendlər, könüllü ianələr, qrantlar və s.

Cədvəl 3.5. İqtisadiyyatın kənd təsərrüfatı sahəsinə yönəldilmiş investisiya həcmi (milyon manat)

İllər	İnvestisiya həcmi( milyon manat)
2011	437,3
2012	648,8
2013	574,3
2014	363,9
2015	355,4
2016	325,1
2017	617,8

Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Statistika Komitəsi

Yuxarıdakı cədvəldən də göründüyü kimi, 2013-cü ildən 2014-cü ilə keçid zamanı aqrar sahəyə investisiya qoyuluşu 210,4 milyon manat həcmində azalmışdır. Lakin 2017-ci ildə isə bu rəqəm 292.7 milyon manat həcmində yəni

50%-ə yaxın artım göstərmişdir.

Tədqiqat göstərir ki, kənd təsərrüfatı sektoru milli iqtisadiyyatın çox vacib bir sahəsidir və əhalinin ərzaq təchizatı , məşğulluğunun yaxşılaşdırılması, inkişafı və modernləşdirilməsi üçün aşağıdakı sahələ üzrə investisiya qoyulmalıdır:

- Kənd təsərrüfatı materialları və texniki bazasının gücləndirilməsi (tikinti, avadanlıqların alınması, avadanlıq və s.);

- köhnə və yararsız suvarma və drenaj şəbəkəsinin bərpası;

- aşınmış və duzlu torpaqlardan istifadə etmək üçün tədbirlər;

-bitki və heyvandarlığın prioritet sahələrinin inkişafı, xüsusi toxum yetişdirilməsinin və maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi;

- kənd təsərrüfatı işlərinin avtomatlaşdırılması;

- pambıq və ipək emalı müəssisələrinin maddi-texniki əsaslarının

möhkəmləndirilməsi;

- meyvə, tərəvəz və üzümün saxlanılması və emalı (meyvə suyu, şərab, üzüm, sirkə və s.);

- zeytun və günəbaxan emalı şəbəkəsinin genişləndirilməsi;

- kartofların saxlanılması, emal müəssisələrinin yaradılması (püresi, cips, un, nişasta və s.);

- mövcud istixanaların genişləndirilməsi və modernləşdirilməsi;

- Heyvandarlıqda heyvandarlıq məhsullarının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, yem anbarlarının təşkil edilməsi;

- Kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı və qablaşdırılması üçün müəssisələrin yaradılması;

- Ət və ət məhsulları, süd və süd məhsulları istehsalının və emalının artırılması, rəqabət qabiliyyətinin artırılması;

- arıçılıq inkişafı;

- sahibkarların maliyyə resurslarına çıxışının yaxşılaşdırılması üçün bank və kredit sisteminin təkmilləşdirilməsi;

- kənd təsərrüfatı üçün yeni texnologiyaların alınması və tətbiqi;

- kənd təsərrüfatı marketinq şəbəkələrinin dəstəklənməsi;

- kənd infrastrukturunun modernləşdirilməsi və genişləndirilməsi;

- elmi-tədqiqat institutlarının maddi-texniki bazasının və tətbiqi əsaslarının və kadr hazırlığının təkmilləşdirilməsi,

- Baytarlıq və fitosanitar xidmətlərinin maddi-texniki bazasının təkmilləşdirilməsi və modernləşdirilməsi;

- Kənd təsərrüfatında ətraf mühitin qorunmasının təmin edilməsi(İbrahimov

İ.H.,2004, s.63).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR

Prezident İlham Əliyevin qəbul etdiyi siyasi qərarlara görə, Azərbaycanda kənd təsərrüfatı islahatlarının hazırkı mərhələsi 2014-cü ildə başlamışdır. Dövlət başçısı tərəfindən təsdiqlənmiş Kənd Təsərrüfatı Məhsullarının İstehsal və Emalına dair Strateji Yol xəritəsi bu sahədə olan bəzi məqsədləri açıqlayır. 2020-ci ilədək strateji məqsəd kimi ərzaq təhlükəsizliyi təmin edən diversifikasiya olunmuş iqtisadiyyata əsaslanan rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsal və emal sektorunun yaradılmasıdır.

Strateji Yol xəritəsindəki məqsədlər həyata keçirilməklə birlikdə, bu sahədə tənzimləyici çərçivə hazırlanacaq, dövlət yardımının effektivliyi, rəqabət və biznes mühiti bazarı yaxşılaşacaqdır. Buna paralel olaraq, kənd təsərrüfatı sektorunun maliyyə resurslarına çıxış asanlaşdırılacaq, informasiya və məsləhət xidmətləri təkmilləşdiriləcəkdir.

Ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı sahəsində aparılan islahatların ilk mərhələsinin başlanmasından son 20 il ərzində kənd təsərrüfatı məhsulları hasilatında bitkiçilik 2,3 dəfə, heyvandarlıq isə 2,5 dəfə artmışdır.

2001-2015-ci illərdə əkinçilik və qida məhsullarının ixracı yerli istehsala nisbətən 11,1 dəfə artmışdır. Hazırda ixracın yüksək artımı müşahidə olunur. Beləliklə, 2016-cı ildə əsas kənd təsərrüfatı məhsulları ixracatı 2017-ci ilin ilk iki ayında 20,7%-dən və 69,7%-ə qədər artmışdır.

Strateji Yol xəritəsinə görə, kənd təsərrüfatı sektorunda həyata keçiriləcək işlərdən 2020-ci ilə qədər real ÜDM-i  həcmi birbaşa 575 milyon manat və dolayıolaraq 660 milyon manat olmaqla ümumilikdə 1235 milyon manata artacağı gözlənilir.

Nəticə olaraq hazırda dövlət Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sektoruna kifayət qədər dəstək göstərir. Məsələn, kənd təsərrüfatı sektoru, bəzi vergilər istisna olmaqla bütün vergilərdən azaddır və bəzi bölgələrdə investisiya həcmi 400.000 manatdan və 200.000 manatdan az deyilsə əlavə vergi və gömrük güzəştləri tətbiq olunur.

Kənd təsərrüfatı məhsulları hər becərilən hektarına 50 manat subsidiya

verilməsi təmin edilmişdir və bu miqdar eyni sahədəki ikinci əkinə də tətbiq olunur. Ayrıca, hər hektar buğda və düyü üçün 40 manat büdcə fondu ödənəcək. İstehsalçılara pambıq, tütün və şəkər çuğunduru istehsalı, yəni son məhsul istehsalı üçün dəstək təmin edilmişdir. İstehsalçılara, mineral gübrələr, təbii gübrələrdən (biohumus) və böcək dərmanlarından istifadə üçün 70 faiz güzəşt tətbiq edilir. Eyni zamanda, “Agrolizinq” ASC tərəfindən istehsalçılara icarəyə verilmiş kənd təsərrüfatı maşınları və müasir suvarma sistemlərinin dəyərinin 40%-i dövlət büdcəsi hesabına ödənilir. Bundan əlavə, suvarma suyu istehsalçılara endirimli qiymətlərlə satılır. Bütün bunlar Azərbaycan kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesinin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təkan verir.

Nəticə olaraq, kənd təsərrüfatı məhsulları emal sənayesinin inkişafı üçün əkinçiliyin bəzi sahələrinə investisiya qoyulması olduqca sərfəli olduğu ortaya çıxmış olur. Məsələn kənd təsərrüfatı sektorundakı müasir topdan və pərakəndə satış nöqtələrinin müasir bazar infrastrukturun qurulması, bölgələrdəki qablaşdırma xidmətləri, faraş kartof istehsalı, kiçik və orta boy taxıl anbar şəbəkəsi yaratmaq,intensiv üsulla meyvə bağlarının və üzüm plantasiyalarının salınması və s. perspektif sahələr olaraq görünür.Əlavə olaraq, intensiv ferma modelinə söykənən iribuynuzlu heyvandarlıq komplekslərinin yaradılması, heyvandarlıq məhsulları emal sənayesi və sənayedə emalı üsullarının inkişaf etdirilməsi üçün böyük bir potensial vardır.

Nəticə olaraq 2018-ci ilin statistik göstəricilərini təhlil etdikdə, bu ilin doqquz ayında kənd təsərrüfatının həcmi 4,3 faiz artmışdır. Yanvar-sentyabr aylarında kənd təsərrüfatı texnikasının təchizatı artıb və 5700 kənd təsərrüfatı texnikası alınmışdır. Ölkədə ilk dəfə olaraq ölkədə 514 ton yun istehsal olunub ki, bu da ondan qabaqkı  il demək olar ki, iki dəfə çoxdur. Ötən il ilə müqayisədə pambıq əkilməsi sahəsi 4 min ha azalıb, lakin 2018-ci ildə daha çox pambıq toplanmışdır. İlin ilk 9 ayı ərzində pambıq qəbul mərkəzlərinə 228,487 ton pambıq verilmişdir. Real olaraq kənd təsərrüfatının bu il böyüməyə başladığını və artan kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı xəttinin müşahidə olunduğunu göstərir.

Vurğulamaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı sektorunun inkişafı təkcə dövlət siyasətindən asılı deyil. Dövlət müəyyən sahədə güzəştlər verir, subsidiyalar verir, vergilərdən kənd təsərrüfatı fəaliyyətini azad edir və s. ancaq dövlət bu prosesin yalnız bir aspektidir. Digər tərəfdən, fermerlər daha yaxşı məhsullar istehsal etmək üçün bu imkanlardan istifadə etməlidirlər. Burada yenə də dövlətin müdaxilə etmə və maarifləndirmə vəzifəsi durur. Kənd təsərrüfatı sektorunda müvəffəqiyyət yalnız məhsuldar olmaq deyil, həm də kənd təsərrüfatı resurslarından daha səmərəli istifadə etməkdir. Yenilikləri tətbiq etmək və yeni üsullar qəbul etmək vacibdir. Məsələn, bu tendensiya arıçılıq sektorunda müşahidə olunur. Arıçılar assosasiya formasında birləşərək, problemlərin həllində bir-birinə kömək edirlər, öz təcrübələrini həvəslə bölüşürlər. Bu amil ölkədə arıçılığın sürətlə inkişafında böyük rol oynayır. Dövlət də belə fəaliyyət və inkişafı dəstəkləyir. Arıçılar bu il ilk dəfə subsidiyalaşdırılır.

Müasir dövrdə, kənd təsərrüfatı sektorunun qlobal miqyası “Yaşıl İnqilab”dan İkinci Yaşıl İnqilaba və ya Biotexnologiya İnqilabına doğru hərəkət edir. Buna görə, torpaq və su ehtiyatlarının məhdudlaşdırılması fonunda, qlobal ərzaq təminatının əhəmiyyətli miqdarda intensiv istehsal üsulları ilə təmin edilir, həm də ciddi ekoloji və ekosistem təsirləri də vardır. Nəticədə bu faktor, müasir dövründə davamlı kənd təsərrüfatı istehsalına imkan verən yeni texnologiyaların tətbiqinin genişləndirilməsini tələb edir. Buna görə biotexnologiya müasir dövrdə qlobal ərzaq təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi və ətraf mühitə təsirlərin azaldılması vasitəsi kimi çıxış edir. Biyotexnologiya, quraqlığa davamlı, isti, soyuq, torpaq şoranlaşması, zərərli böcəklər, toksik herbisidlər, bitki xəstəliklərinə qarşı müqavimət, iqlim dəyişkənliyinə qarşı görülən tədbirlər sayəsində inkişaf edir. Bu növlər marjinal ərazilərdə təsərrüfatın məhsuldarlığını təmin edir və sırada çıxmış torpaqları bərpa edir və mineral gübrələrə olan ehtiyacı azaldır. Bununla yanaşı, biyotexnoloji tətbiqlərinin ətraf mühitə və ərzaq təhlükəsizliyinə mənfi təsirlərini müəyyən etmək, nəzarət etmək üçün beynəlxalq standartlar əsasında effektiv milli tənzimləyici sistemlərin yaradılması hər bir ölkədə də böyük qlobal problemdir.

Nəticədə, ekoloji cəhətdən təmiz əkin sahələrinin əkilməsi üçün istifadə olunan qabaqcıl texnologiyalar müasir suvarma üsulları (damcılar, fəvvələr, desertlər) və səmərəli əkin üsulları (zəif əkin, çimlenme, sıfır əkin, qarışıq əkin, lazer mala və s.) genişləndirilir. Bu metodların tətbiqi istehsalda məhsuldarlığı artırmaqla yanaşı, təbii ehtiyatların davamlı istifadəsinə də imkan verəcəkdir. Müvafiq istehsal texnologiyalarının inkişafı ilə kənd təsərrüfatı sektorunda, xüsusən də inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar idarəetmə sisteminin avtomatlaşdırma təcrübəsi genişlənir. Bu  sahənin məhsuldarlığında artma meylini sürətləndirmək üçün kənd təsərrüfatının mexanik prosesi gücləndirilir. Başqa sözlə desək, yeni istehsal və idarəetmə texnologiyalarının tətbiqi ilə müasir dövrdə kənd təsərrüfatı “artıq işçi qüvvəsi”nin “nisbi məşğulluğu”nu təmin edən sahə olmaqdan uzaqlaşır.

2016-2020-ci illərdə Strateji Yol xəritəsi həyata keçirilməsinə əsaslanaraq, ölkənin davamlı inkişafına əsaslanan rəqabətli kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emal sahəsinin formalaşmasını təmin etmək üçün 9 strateji hədəf yaradılmışdır. Bu strateji hədəflər qida təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının dəyər zəncirləri vasitəsilə məhsuldar potensialının gücləndirilməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının bazarının yaxşılaşdırılması və kənd təsərrüfatında maliyyə vəsaitlərinə çıxış əldə edilməsini asanlaşdırmaq və konsaltinq, bazar infrastrukturunun inkişafı və s. kimi mövzuları əhatə edir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ədəbiyyat siyahısı

Azərbacan Dilində

1.     Abbasov A. Qloballaşma şəraitində ölkənin aqrar-ərzaq təhlükəsizliyinintəmin edilməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsi. Aqrar islahatların ilkin nəticələri və perspektivlər (respublika elmi-praktik konfransınınmaterialları), Bakı-2003;

2.     Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2014. Bakı. 2014.

3.     Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2015. Bakı. 2015.

4.      Azərbaycan statistik göstəriciləri 2016. Bakı. 2016.

5.     Azərbaycanın Kənd Təsərrüfatı 2016. Bakı. 2016.

6.     Azərbaycan ETKTİ və Tİ-nin elmi əsərləri. Bakı. 2012-2016-cı illər.

7.     Balayev R.Ə. Aqrar bölmənin və ərzaq bazarının tənzimlənməsi məsələləri. Müasir mərhələdə Azərbayjanda yeni iqtisadi sistemə keçidinin qanunauyğunluqları və problemləri (Azərbaycan Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutu). Kollektiv monoqrafiya. Bakı: Elm, 1998, 369 s.

8.     Quliyev E.A.Aqrar iqtisadiyyat. Dərslik. Bakı. 2015. 125 səh.

9.     İbrahimov İ.H. Aqrar iqtisadiyyatın aktual problemləri. Bakı: Təhsil EİM, 2002, 190 s.;

10.  İbrahimov İ.H. Aqrar iqtisadiyyatın əsasları. Bakı: Səda, 2003, 155 s.;

11.  İbrahimov İ.H., İbrahimov E.R. Sahibkarlıq fəaliyətinin iqtisadi-hüquqi mexanizmi. Bakı: Çıraqlı, 2004, 270 s.;

12. İbrahimov İ. Aqrar sahənin iqtisadiyyatı (Monoqrafiya) Bakı 2016.

13. Satton U., Covanaççi D., Öcek E. və başqaları (U. Sattonun ümumi rəhbərliyi ilə). Azərbaycanda kənd təsərrüfatı bazarlarının tədqiqi, Dünya Bankı, iyun, 2005, Bakı.;

14. Mahmudov Ə.Ə. Azərbaycan iqtisadiyyatının aktual problemləri. Bakı. 2008.

15. Məmmədov A.İ. Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı. Bakı. 1992.

16. Məmmədov R.F. Aqrar sənaye kompleksinin iqtisadiyyatı. Bakı. 1991.

17. Məmmədov C.C. Aqrar bölmədə maddi - texniki təminat və xidmət işinin təşkili. Bakı. 2004. 530 səh.

18. Stiqlits C. Qloballaşma və onun doğurduğu narazılıqlar. 2002-ci ildəki

ingiliscə nəşrindən tərcümə, Bakı, 2004.;

19. Zorya S., Əmiraslanov A. Ümumdünya Ticarət Təşkilatı və Azərbaycanın kənd təsərrüfatı, Almaniya Texniki Əməkdaşlıq Agentliyi (GTZ), Azərbaycanda Aqrar Siyasət Məsləhəti Layihəsi, mart, 2004.;

 

Hüquqi – normativ aktlar

1.     “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” (2009-cu il 14 aprel);

2.     Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı.

3.     Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı DövlətProqramı (2004 - 2008-ci illər)(11 fevral 2004-cü il);

4.     “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasındayoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı” (15 sentyabr 2008-ci il);

5.     “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” (25 avqust 2008-ci il);

6.     “Aqrar bölmədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında”Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı (23 oktyabr 2004-cü il);

7.     “Aqrar bölmədə lizinqin genişləndirilməsi sahəsində əlavə tədbirlərhaqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı (23 oktyabr2004-cü il);

8.     Azərbaycan Respublikasında 1999-2000-ci illərdə aqrar islahatlarındərinləşdirilməsi və kənd təsərrüfatında sahibkarlığın inkişafına köməkgöstərilməsinə dair Dövlət Proqramı;

9.     “Kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (18 iyun 2002-ci il);

10. “Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi haqqında”Azərbaycan Respublikasının Qanunu (27 noyabr 2001-ci il);

11. “Torpaq icarəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (11 dekabr 1998-ci il);

12. “Torpaq vergisi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (24 dekabr 1996-cı il);

13. “2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqramı” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 dekabr 2011 – ci il tarixli Sərəncamı.

14. “Meliorasiya və irriqasiya haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu. Bakı. 5 iyun 1996

 

 

Xarici Dildə

1.     Под ред. М.Н.Малыша. Аграрная экономика, 2002.;

2.     Попов Н.А. Основы рыночной агроэкономики и сельскогопредпринимательства, 2001.;

3.     Портер M. Международная конкуренция – М. Международныеотношения, 1993.;

4.     Попов Н.А. Экономика сельскохозяйственного производства, с основами рыночной агроэкономики и сельского предпринимательства. М.: ТАНДЕМ, 1999, 352 с.;

5.     Рыгалова Л.В. Аграрное право. М.: Академия, 2002, 240 c.

 

 

1.     Ventura, J. (1997). ―Growth and interdependence.‖ Quarterly Journal of Economics, 112, s.57–84.

2.     Wangwe, S. (2012). The Role of Innovation in Economic Growth and Poverty Reduction.REPOA: Research on Poverty Alleviation.

3.     World Bank (1982). World Development Report 1982. New York: Oxford University Press.

4.     Yılmaz, I. ve Özkan, B. (2004) ―Econometric analysis of land tenure systems in cotton production in Turkey,International Journal of Agriculture and Biology, 6(6), syf. 1023–1025.(2012). Agricultural Innovation Systems: An Investment Sourcebook. Washington, DC:World Bank.

 

İnternet Resursları

1.     www.agro.gov.az

2.     www.azerbaijan.az

3.     www.azstat.org.

4.     www.economy.gov.az

5.     www.meclis.gov.az

6.     www.mmazeri.com

7.     www.statistika.az